Bękarty pańszczyzny – odkrywana historia buntów i oporu
Portal ohistorie.eu zaprasza na relację wideo ze spotkania on-line z dr. Michałem Rauszerem etnologiem, antropologiem i kulturoznawcą, autorem Bękartów pańszczyzny (Wydawnictwo RM).
Spotkanie odbyło się 29 stycznia o godz. 16:00 w ramach cyklu otwartych debat i seminariów humanistycznych portalu ohistorie.eu.
Rozmowę poprowadziła dr hab. Ewa Solska (UMCS, ohistorie.eu)
Realizacja wideo i podcastu: dr hab. Piotr Witek (UMCS, ohistorie.eu)
Z noty wydawniczej Bękartów pańszczyzny:
Do czego doprowadzić mogą głód i ciężka praca? I kiedy wyzysk staje się nie do zniesienia? W swojej najnowszej książce Michał Rauszer odpowiada na te i inne pytania, a także analizuje historyczny fenomen buntów chłopskich. Wykorzystując interdyscyplinarne narzędzia, przygląda się wybuchającym w całej Europie antyfeudalnym wojnom chłopskim i dziewiętnastowiecznej rabacji galicyjskiej.
Rauszer nie rozpatruje tych wydarzeń w kategoriach spontanicznych czy zorganizowanych wystąpień politycznych, nie ogranicza się również do stworzenia kroniki walki klasowej. Bunty chłopskie okazują się bowiem jednym z kluczowych procesów konstruowania kultury oporu, która w swoich zróżnicowanych i determinowanych historycznie przejawach może być inspirująca także dzisiaj.
Oto pierwsza w naszym cyklu odsłona badań nad historią ludową w Polsce – kulturowa historia buntów chłopskich, z uwydatnieniem perspektywy antropologicznej. Jest to orientacja, którą lokalizujemy w kontekście współczesnych badań nad oporem (resistance studies), co obiecująco rozszerza nam pole refleksji odnośnie do ludowej historii Polski. W tym rozszerzeniu znalazły się zatem następujące kwestie: czym jest historia ludowa i dlaczego jest; jak przebiega operacjonalizacja jej pola badawczego; czy na jej dyskurs można patrzeć jak na projekt humanisty zaangażowanego (w perspektywie nowej humanistyki), a w związku z tym jak rozważnie go sytuować względem polityki historycznej i polityki pamięci.
Wybrane wątki dyskusji:
„Mapa początków” historii ludowej
Francja – Annales
Szkoła „Annales” założona przez Marca Blocha i Luciena Febvre’a w 1929 roku oraz czasopismo „Annales d’histoire économique et sociale” (wydawane od 1929 r.).
L. Febvre formułuje określenie „l’histoire vue en bas et non d’en haut”w odniesieniu do historyka Alberta Mathieza i jego badań ekonomiczno-społecznych nad rewolucją francuską.
1931 rok – pojawia się nurt historycznych badań nad wsią (l’histoire rulale) – w tym roku wychodzi praca M. Blocha Les caractères originaux de l’hisotire rulale française.
*przypominam przy okazji o forum European Rural History Organistation [www.rulalhistory.eu]
1939-40 – wychodzi fundamentalna praca Blocha La société féodale.
Polska
Genealogię historii ludowej funduje w Polsce historia gospodarcza. Początek strukturyzacji: „Roczniki dziejów społecznych i Gospodarczych” założone w 1929 roku przez Franciszka Bujaka (szkoła lwowska) i Jana Rutkowskiego (szkoła poznańska).
Symboliczny wymiar pracy socjologów Floriana Znanieckiego i William Thomasa Chłop polski w Europie i Ameryce (1920/22 wyd. ang., 1976 wyd. pol.).
Podobnie symboliczne wśród opracowań źródłowych Józefa Gluzińskiego Włościanie Polscy uważani pod względem charakteru, zswyczajów, obyczajów, przesądów z dołączeniem przysłowiów powszechnie używanych (wyd. Adam Fischer, 1856).
Spośród wielu opracowań w nurcie historii ludowej z dwudziestolecia międzywojennego wyróżniłam w kontekście rozmowy : Niny Assorodobraj-Kuli Początki klasy robotniczej: problem rąk roboczych w przemyśle polskim epoki stanisławowskiej (1935) i Maxymiliana Melocha Sprawa włościańska w powstaniu listopadowym (1939).
Po wojnie nurt ten obecny jest w historii gospodarczej [q.v. Witold Kula, Marian Małowist , Jerzy Topolski, Andrzej Wyczański, Franciszek Ziejka, Tadeusz Łepkowski, Andrzej Jezierski, …]. W szerszym (społecznym, etnologicznym) ujęciu badania nad wsią uprawiają m.in. Stefan Kieniewicz, Kazimierz Deczyński, Stanisław Szczotka, Józef Burszta, Bohdan Baranowski, Leonard J. Pełka, Celina Bobińska…
Wątek ludowy (np. „ludzie luźni”) pojawia się w historii społecznej i kulturowej
[q.v. Bronisława Geremka Ludzie marginesu w średniowiecznym Paryżu, XIV – XVII wiek, 1972; Litość i szubienica: dzieje nędzy i miłosierdzia, 1989).
Wielka Brytania
Klasyk Arthura Mortona The People’s History of England (1938).
Nurt Labor History [history from below]
Edwarda Palmera Thompsona The Making of the English Working Class (1963) i Erica Hobsbawma Labouring Men: studies in the history of labour (1964), Workers: worlds of labour (1985). W kontekście tematyki naszej rozmowy przypominam o pierwszej książce z triady “Wieku” Hobsbawma: The Age of Revolution 1789-1848 [pozostałe: The Age of Capital: 1848-1875, The Age of Empire: 1875-1914 + w charakterze suplementu The Age of Extremes: 1914-1991).
W przebiegu rozmowy poruszaliśmy się między dwoma głównymi obszarami badawczymi, które zaliczamy do głównych przestrzeni zwrotu ludowego: badaniami nad tożsamością oraz badaniami nad oporem (w tym badania nad rewolucją). W odniesieniu do tych pierwszych przypominam o koncepcjach:
- „invented traditions” E. Hobsbawma i T. Rangera.
- „wspólnoty wyobrażone” B. Andersona.
- oraz o projekcie World Values Survey Ronalda Ingleharta.
Zgodziliśmy się z M. Rauszerem, że obie te przestrzenie łączy z jednej strony czynnik opowieści aksjologicznej (normatywnej, formacyjnej, tożsamościowej, legitymizacyjnej…), z drugiej zaś optyka emancypacyjna, w tym dążenie do uznania podmiotowości. Dla obu tych łączników przywołana została alegoria z obrazu R. Delacroix La Liberté guidant le peuple (odnosząca się do rewolucji lipcowej 1830 r.).
Badania nad buntami chłopskimi w kontekście pracy naukowej M. Rauszera: Siła podporządkowanych. Antropologia chłopskiego oporu czasów pańszczyzny XVI – XIX wieku sytuują się w przestrzeni wielodziedzinowego dyskursu resistance studies. Autor wyróżnił tu koncepcję „moral economy” E.P. Thompsona (Customs in Common, 1991) w ujęciu Jamesa C. Scotta (The Moral Economy of the Peasant. Rebellion and Subsistence in Southeast Asia, 1976) oraz tegoż Domination and the Art of Resistance (1990) i E. Hobsbawma Primitive Rebels Studies in Archaic Formas of Social Movement in the Nineteenth and Twentieth Centuries (2017).
Przypominam zatem o różnych orientacjach i nurtach w szerokim kontekście tych badań:
Subaltern studies i klasyczna już pracaRanajita Guhy Aspects of Peasant Insurgency in Colonial India (1983); w poszukiwaniu metarefleksji warto wspomnieć o tegoż The Small Voice of History (2009);
Teorie „systemów światów” [wywodzące się od teorii zależności opracowanej w szkole „Annales”; warto tu przypomnieć o inspiracji Immanuela Wallersteina koncepcją europejskiej gospodarki światowej Mariana Małowista];
Socjologia refleksyjna P. Bourdieu;
Antropologia refleksyjna (C. Geertz, J. Clifford, G. Marcus, E. Said);
Teoria kultury R. Girarda (koncepcja kozła ofiarnego);
Lacanowska psychoanaliza [przetestowana przez Jana Sowę (Fantomowe ciało króla) i Andrzeja Ledera (Prześniona rewolucja)].
Wspomnieliśmy jeszcze o nowożytnych teoriach resistance, opartych na rzymskim prawie do oporu/obrony, prawie wojny sprawiedliwej i zasadzie panowania kontraktowego (władca wybieralny). Zasadniczym problemem było to, że chłopów czasów pańszczyzny prawa te nie chroniły (zatem wszelkie formy ich oporu były nielegalne).
Pojawiła się wreszcie Latourowska teoria „aktora – sieci” w odniesieniu do badań nad relacyjnymi formami organizacji chłopskiego oporu; istotna rola czynników biologicznych w ramach tej teorii przy analizie kryzysów, rewolucji, buntów, katastrof prowadzi w stronę deep history / deep humanities; dobrą metodą w tym zakresie może być etnografia kognitywna.
W ujęciu wielodziedzinowym badań nad oporem chłopów perspektywę nader oczekiwaną, a wciąż mało rozpoznaną w polskiej historiografii stanowi historia kulturowa. Na taką perspektywę czeka chociażby motyw tzw. chłopskiej zaradności, rozszerzony o dowód podmiotowej samoorganizacji na długo przed wiekiem XX (q.v. Republika Pawłowska 1769).
Wróciliśmy na koniec do wątku Jakuba Szeli z namysłem nad rozdziałem „Nasz Bat’ko” w Jadąc do Babadag A. Stasiuka (2004) i stanowczą pochwałą lektury książki Radka Raka Baśń o wężowym sercu albo słowo wtóre o Jakóbie Szeli(Nagroda „Nike” 2020).
Wychodząc tu od stwierdzenia, że konwencja magicznego realizmu pozwala w swoisty sposób na opowiadanie o sprawach trudnych w historiografii i sytuacjach granicznych w ogólności, polecona została także lektura książek: Baśń o myśli ostatniej Edgara Hilzenratha (1989) i Okręg Sinistra: rozdziały pewnej powieści Ádamá Bodora (1991).
***
Na koniec dla refleksji jeszcze dwa cytaty:
„Rewolucje nie lubią wariatów, bo same są śmiertelnie poważne”. Olga Tokarczuk, Gra na wielu bębenkach
„ – Rewolucja – powiedzmy jej ‘owszem’, ale może mamy sobocie powiedzieć ‘nie’? – tak zaczyna Gedali i oplata mnie jedwabnymi rzemykami przydymionych swoich spojrzeń. – Ja krzyczę ‘tak’ rewolucji, krzyczę jej, że tak, ale ona chowa się przed Gedalim i posyła naprzód tylko swoje kule… (…) ‘Oddaj mi swój gramofon Gedali’. ‘Ja kocham muzykę, proszę pani’ – odpowiadam na to rewolucji. ‘Ty sam nie wiesz, co kochasz, Gedali, ale jak zacznę do ciebie strzelać, to już będziesz wiedział, a ja nie mogę się obejść bez strzelania, bo ja jestem – rewolucja’…”. Izaak Babel, Armia Konna (w przekładzie Jerzego Pomianowskiego).
Ewa Solska
