Bękarty pańszczyzny – odkrywana historia buntów i oporu

Bękarty pańszczyzny – odkrywana historia buntów i oporu

Portal ohistorie.eu zaprasza na relację wideo ze spotkania on-line z dr. Michałem Rauszerem etnologiem, antropologiem i kulturoznawcą, autorem Bękartów pańszczyzny (Wydawnictwo RM).

Spotkanie
odbyło się 29 stycznia o godz. 16:00 w ramach cyklu otwartych debat i
seminariów humanistycznych portalu ohistorie.eu.

Rozmowę poprowadziła dr hab. Ewa Solska (UMCS, ohistorie.eu)

Realizacja wideo i podcastu: dr hab. Piotr Witek (UMCS, ohistorie.eu)

Bękarty pańszczyzny – odkrywana historia buntów i oporu




Z noty wydawniczej Bękartów pańszczyzny:

Do czego
doprowadzić mogą głód i ciężka praca? I kiedy wyzysk staje się nie do
zniesienia? W swojej najnowszej książce Michał Rauszer odpowiada na te i inne
pytania, a także analizuje historyczny fenomen buntów chłopskich. Wykorzystując
interdyscyplinarne narzędzia, przygląda się wybuchającym w całej Europie
antyfeudalnym wojnom chłopskim i dziewiętnastowiecznej rabacji galicyjskiej.

Rauszer nie
rozpatruje tych wydarzeń w kategoriach spontanicznych czy zorganizowanych
wystąpień politycznych, nie ogranicza się również do stworzenia kroniki walki
klasowej. Bunty chłopskie okazują się bowiem jednym z kluczowych procesów
konstruowania kultury oporu, która w swoich zróżnicowanych i determinowanych
historycznie przejawach może być inspirująca także dzisiaj.

Oto pierwsza w naszym cyklu odsłona badań nad historią ludową w Polsce – kulturowa historia buntów chłopskich, z uwydatnieniem perspektywy antropologicznej. Jest to orientacja, którą lokalizujemy w kontekście współczesnych badań nad oporem (resistance studies), co obiecująco rozszerza nam pole refleksji odnośnie do ludowej historii Polski. W tym rozszerzeniu znalazły się zatem następujące kwestie: czym jest historia ludowa i dlaczego jest; jak przebiega operacjonalizacja jej pola badawczego; czy na jej dyskurs można patrzeć jak na projekt humanisty zaangażowanego (w perspektywie nowej humanistyki), a w związku z tym jak rozważnie go sytuować względem polityki historycznej i polityki pamięci. 


Wybrane wątki dyskusji: 

„Mapa
początków” historii ludowej 

Francja – Annales

Szkoła
„Annales” założona przez Marca Blocha i Luciena Febvre’a w 1929 roku oraz
czasopismo „Annales d’histoire économique et
sociale” (wydawane od 1929 r.).  

L.
Febvre formułuje określenie „l’histoire
vue en bas et non d’en haut
”w
odniesieniu do historyka Alberta Mathieza i jego badań ekonomiczno-społecznych
nad rewolucją francuską.

1931
rok – pojawia się nurt historycznych badań nad wsią (l’histoire rulale) – w tym roku wychodzi praca M. Blocha Les caractères originaux de l’hisotire
rulale française.

*przypominam
przy okazji o forum European Rural History Organistation [www.rulalhistory.eu]

1939-40
– wychodzi fundamentalna praca Blocha La
société féodale

Polska

Genealogię historii ludowej funduje w Polsce historia gospodarcza. Początek strukturyzacji: „Roczniki dziejów społecznych i Gospodarczych” założone w 1929 roku przez Franciszka Bujaka (szkoła lwowska) i Jana Rutkowskiego (szkoła poznańska). 

Symboliczny
wymiar pracy socjologów Floriana Znanieckiego i William Thomasa Chłop polski w Europie i Ameryce (1920/22
wyd. ang., 1976 wyd. pol.).

Podobnie
symboliczne wśród opracowań źródłowych Józefa Gluzińskiego Włościanie Polscy uważani pod względem charakteru, zswyczajów,
obyczajów, przesądów z dołączeniem przysłowiów powszechnie używanych
(wyd.
Adam Fischer, 1856).

Spośród
wielu opracowań w nurcie historii ludowej z dwudziestolecia międzywojennego wyróżniłam
w kontekście rozmowy : Niny Assorodobraj-Kuli Początki klasy robotniczej: problem rąk roboczych w przemyśle polskim
epoki stanisławowskiej
(1935) i Maxymiliana Melocha Sprawa włościańska w powstaniu listopadowym (1939).

Po
wojnie nurt ten obecny jest w historii gospodarczej [q.v. Witold Kula, Marian
Małowist , Jerzy Topolski, Andrzej Wyczański, Franciszek Ziejka, Tadeusz Łepkowski,
Andrzej Jezierski, …]. W szerszym (społecznym, etnologicznym) ujęciu badania
nad wsią uprawiają m.in. Stefan Kieniewicz, Kazimierz Deczyński, Stanisław
Szczotka, Józef Burszta, Bohdan Baranowski, Leonard J. Pełka, Celina Bobińska…

Wątek
ludowy (np. „ludzie luźni”) pojawia się w historii społecznej i kulturowej

[q.v.  Bronisława Geremka Ludzie marginesu w średniowiecznym Paryżu, XIV – XVII wiek, 1972; Litość i szubienica: dzieje nędzy i miłosierdzia, 1989).

 Wielka Brytania

 Klasyk Arthura Mortona The People’s History of England (1938).

 Nurt Labor History [history from below]

Edwarda Palmera Thompsona The Making of the English Working Class (1963)  i Erica Hobsbawma Labouring Men: studies in the history of labour (1964), Workers: worlds of labour (1985). W kontekście tematyki naszej rozmowy przypominam o pierwszej książce z triady “Wieku” Hobsbawma: The Age of Revolution 1789-1848 [pozostałe: The Age of Capital: 1848-1875, The Age of Empire: 1875-1914 + w charakterze suplementu The Age of Extremes: 1914-1991).  

W
przebiegu rozmowy poruszaliśmy się między dwoma głównymi obszarami badawczymi,
które zaliczamy do głównych przestrzeni zwrotu ludowego: badaniami nad
tożsamością oraz badaniami nad oporem (w tym badania nad rewolucją).  W odniesieniu do tych pierwszych przypominam
o koncepcjach:

  • „invented traditions” E. Hobsbawma i T. Rangera.
  • „wspólnoty wyobrażone” B. Andersona.
  • oraz
    o projekcie World Values Survey
    Ronalda Ingleharta.

Zgodziliśmy się z M. Rauszerem, że obie te przestrzenie łączy z jednej strony czynnik opowieści aksjologicznej (normatywnej, formacyjnej, tożsamościowej, legitymizacyjnej…), z drugiej zaś optyka emancypacyjna, w tym dążenie do uznania podmiotowości. Dla obu tych łączników przywołana została alegoria z obrazu R. Delacroix La Liberté guidant le peuple (odnosząca się do rewolucji lipcowej 1830 r.).

Badania nad buntami chłopskimi w kontekście pracy naukowej M. Rauszera: Siła podporządkowanych. Antropologia
chłopskiego oporu czasów pańszczyzny XVI – XIX wieku
sytuują się w
przestrzeni wielodziedzinowego dyskursu resistance
studies
. Autor wyróżnił tu koncepcję „moral economy” E.P. Thompsona (Customs in Common, 1991) w ujęciu Jamesa
C. Scotta (The Moral Economy of the
Peasant. Rebellion and Subsistence in Southeast Asia
, 1976) oraz tegoż Domination and the Art of Resistance
(1990) i E. Hobsbawma Primitive Rebels
Studies in Archaic Formas of Social Movement in the Nineteenth and Twentieth
Centuries
(2017).

Przypominam zatem o różnych orientacjach
i nurtach w szerokim kontekście tych badań:

Subaltern studies i klasyczna już pracaRanajita Guhy Aspects of
Peasant Insurgency in Colonial India
(1983); w poszukiwaniu
metarefleksji  warto wspomnieć o tegoż The Small Voice of History (2009);

Teorie
„systemów światów” [wywodzące się od teorii zależności opracowanej w szkole „Annales”;
warto tu przypomnieć o inspiracji Immanuela Wallersteina koncepcją europejskiej
gospodarki światowej Mariana Małowista];

Socjologia
refleksyjna P. Bourdieu;

Antropologia
refleksyjna (C. Geertz, J. Clifford, G. Marcus, E. Said);

Teoria
kultury R. Girarda (koncepcja kozła ofiarnego);

Lacanowska
psychoanaliza [przetestowana przez Jana Sowę (Fantomowe ciało króla) i Andrzeja Ledera (Prześniona rewolucja)].

Wspomnieliśmy jeszcze o nowożytnych
teoriach resistance
, opartych na rzymskim prawie do oporu/obrony, prawie
wojny sprawiedliwej i zasadzie panowania kontraktowego (władca wybieralny).
Zasadniczym problemem było to, że chłopów czasów pańszczyzny prawa te nie
chroniły (zatem wszelkie formy ich oporu były nielegalne).    

Pojawiła się wreszcie Latourowska teoria „aktora – sieci” w odniesieniu do badań nad relacyjnymi formami organizacji chłopskiego oporu; istotna rola czynników biologicznych w ramach tej teorii przy analizie kryzysów, rewolucji, buntów, katastrof prowadzi w stronę deep history / deep humanities; dobrą metodą w tym zakresie może być etnografia kognitywna.

W
ujęciu wielodziedzinowym badań nad oporem chłopów perspektywę nader oczekiwaną,
a wciąż mało rozpoznaną w polskiej historiografii  stanowi historia
kulturowa
. Na taką perspektywę czeka chociażby motyw tzw. chłopskiej
zaradności, rozszerzony o dowód podmiotowej samoorganizacji na długo przed
wiekiem XX (q.v. Republika Pawłowska 1769).

Wróciliśmy
na koniec do wątku Jakuba Szeli
z namysłem nad rozdziałem „Nasz Bat’ko” w Jadąc
do Babadag
A. Stasiuka (2004) i
stanowczą pochwałą lektury książki Radka Raka Baśń o wężowym sercu albo słowo
wtóre o Jakóbie Szeli
(Nagroda
„Nike” 2020).

Wychodząc
tu od stwierdzenia, że konwencja magicznego realizmu pozwala w swoisty sposób
na opowiadanie o sprawach trudnych w historiografii i sytuacjach granicznych w
ogólności, polecona została także lektura książek: Baśń o myśli ostatniej Edgara Hilzenratha (1989) i Okręg Sinistra: rozdziały pewnej powieści
Ádamá Bodora (1991).

***

Na
koniec dla refleksji jeszcze dwa cytaty:  

„Rewolucje
nie lubią wariatów, bo same są śmiertelnie poważne”. Olga Tokarczuk, Gra na wielu bębenkach

„ – Rewolucja – powiedzmy jej ‘owszem’, ale może mamy sobocie powiedzieć ‘nie’? – tak zaczyna Gedali i oplata mnie jedwabnymi rzemykami przydymionych swoich spojrzeń. – Ja krzyczę ‘tak’ rewolucji, krzyczę jej, że tak, ale ona chowa się przed Gedalim i posyła naprzód tylko swoje kule… (…) ‘Oddaj mi swój gramofon Gedali’. ‘Ja kocham muzykę, proszę pani’ – odpowiadam na to rewolucji. ‘Ty sam nie wiesz, co kochasz, Gedali, ale jak zacznę do ciebie strzelać, to już będziesz wiedział, a ja nie mogę się obejść bez strzelania, bo ja jestem – rewolucja’…”.   Izaak Babel, Armia Konna (w przekładzie Jerzego Pomianowskiego).

Ewa Solska