Wycinanki (113) Individuum est ineffabile
WOJCIECH WRZOSEK
Wycinanki (113)
Individuum est ineffabile
Realizacją programu społecznej historii kultury okazała się dla Guriewicza próba rozwiązania jednego z najtrudniejszych problemów nauk o człowieku. Jest nim niezgłębiona relacja jednostkowe – społeczne. I historiografia jako nauka o człowieku zmaga się z nią. Zwłaszcza wtedy, gdy towarzyszą jej nowe nauki o człowieku. One to inspirują myślenie o fenomenach społecznych jakościowo różnych od indywidualnych, od tych kojarzonych z aktami/działaniami jednostek. I historiografii dotyczy pytanie: jak to jest? Z jednej strony oczekuje się, że odpowie się na pytanie, w jakiej mierze życie i aktywność jednostki uwikłane są i zależą od tego, co społeczne, z drugiej – w jaki sposób powstaje i trwa świat jako efekt pojedynczych działań ludzkich.
Historycy tacy jak Guriewicz dostrzegli, że chcąc zrozumieć miniony ludzki świat, trzeba odkryć, jak ten świat był regulowany przez zastane społecznie respektowane reguły, a zarazem tworzony przez jednostkowe działania. Zasadniczy kłopot polega na tym, jak ze śladów po jednostkowych czynnościach odczytać to, co jest determinującą ją kulturą. Jak w poszczególnych aktach, działaniach i ich efektach odnaleźć to, co wynika z obowiązującej imaginacji zbiorowej, co jest zastanym nawykiem, otaczającą ludzi oczywistością o tym świecie.
Jak wreszcie rozumieć i tłumaczyć dzisiejszym czytelnikom czy słuchaczom sens zarówno czynności sprzed wieków, jak i sensy czynności wyznaczane przez ówczesną rzeczywistość myślową.
Podsumowaniem drogi twórczej Arona Guriewicza, mediewisty nowoczesnego, współtwórcy antropologii historycznej i studiów nad mentalité, jest tom, który ukazał się po śmierci historyka, redagowany przez niego z pomocą bliskich współpracowników i przez nich dokończony. To znane już nam kompendium, powstałe onegdaj z inspiracji dialogującego od lat z Guriewiczem mistrza historiografii francuskiej Jacques’a Le Goffa.
Zachęcając oficyny wydawnicze do opublikowania polskiego tłumaczenia tej syntezy, zwracamy ponownie uwagę, że jest to dzieło o podwójnej objętości wobec poprzedniej realizacja europejskiego przedsięwzięcia[1].
Guriewicz miał zwyczaj we wstępach i w posłowiach, prezentując ważniejsze ostatnie publikacje i bieżącą literaturę przedmiotu, replikować na głosy krytyczne pojawiające się na temat jego prac.
Problematyka przemian osobowości człowieka w średniowieczu pozostaje przedmiotem sporu nawet w ramach tej samej orientacji historiograficznej, tj. antropologii historycznej. Pozwalam sobie wspomnieć o różnicach między koncepcją rozwijaną przez Le Goffa i moim punktem widzenia.
Jak wiadomo, Le Goff ideę zmienności kultury i społeczeństwa w wiekach XII–XIV wyraził w formule „z niebios na ziemię”[2]. Zgodnie z jego przekonaniem we wskazanym okresie na Zachodzie narastały zjawiska świadczące o istotnych zmianach w światopoglądach ludzi, zmianach, które w pierwszej kolejności zostały wywołane rozwojem miast i gospodarki towarowej, wzrostem znaczenia mieszkańców miast – kupców i rzemieślników. Jednym z symptomów tej głębokiej zmiany, która dotyczyła także życia duchowego, było – zdaniem Le Goffa – pojawienie się na mapie świata pozagrobowego, oprócz piekła i raju, trzeciego „miejsca” – czyśćca. Idea czyśćca, w którym dusze grzeszników nie kołaczą się wiecznie, lecz stopniowo oczyszczają od brzemienia grzechów, otrzymując koniec końców szansę przejścia do raju, powstała, jak przypuszcza francuski badacz, wciąż narastającą potrzebą przedsiębiorców i ludzi pieniądza, by uniknąć wiecznego potępienia. Jeszcze wcześniej Le Goff sformułował interesującą ideę, że w tym okresie „czas” Kościoła był wypierany przez „czas kupców”, innymi słowy, kontrolę nad społecznym upływem czasu przejmowali „nowi ludzie”.
U podstaw tych twierdzeń Le Goffa – twierdzi Guriewicz – leży idea postępu, realizująca się jakoby zarówno na poziomie gospodarki i ustroju społecznego, jak i w sferze życia duchowego, w tym religijnego. Nie odrzucając znaczenia tych idei, udokumentowanych analizą licznych źródeł, ja ze swej strony doszedłem do wniosku, że we wskazanym okresie tendencje sekularyzacji średniowiecznego życia nie są wyraźne[3].
Centralną kwestią w tej dyskusji jest historyczność purgatorium. To głośna problematyka w twórczości Jacques’a Le Goffa.
[1] Zwieńczeniem ewolucji twórczości Guriewicza jest praca powstała z inicjatywy Jacques’a Le Goffa w serii „Fare L’Europa – The Making of Europe – Faire L’Europe – Construction de Europa – Europa Bauen”: А. Я. Гуревич, Индивид и социум на средневековом Западе, Редакция 2004 г., Санкт-Петербур 2009. Polskie tłumaczenie (Jednostka w dziejach Europy (średniowiecze), tłum. Z. Dobrzański, Gdańsk–Warszawa 2002) opiera się na starej wersji tej pracy. Nowe wydanie jest około dwukrotnie obszerniejsze. Dodano wiele rozdziałów i tekst, który w polskim wydaniu jest rozdziałem pierwszym pt. „Individuum est ineffabile. Jednostka w średniowieczu i współczesny historyk”, w rosyjskiej jest już w roli posłowia.
[2] J. Le Goff, Le naissance du Purgatoire, Paris 1981; wyd. polskie: Narodziny Czyśćca, tłum. K. Kocjan, Warszawa 1997; tenże, С небес на землю (перемены в системе ценностных ориентаций на христяннском Западе ХII–XIII вв., Одиссей. Человек в истории” 1991, s. 25–47.
[3] А. Я. Гуревич, Индивид и социум…, s. 427.