Wycinanki (147)

Wojciech Wrzosek

Wycinanki (147)

Definicje w argumentowaniu

W tekście Wycinanka(114) podjąłem problematykę, którą tu możemy kontynuować dzięki lakonicznym, ale inspirującym konstatacjom Chaïma Perelmana. Nie dość, że są one niesprzeczne z moimi tezami (a tym samym także Quine’a i Wittgensteina), to co więcej — nie są z nimi niezgodne.

To prawdziwa radość, że Perelman wpisuje się w z mozołem osiągnięte spójności w ważnych dla ładu myślowego kwestiach:

Tożsamość czysto formalna jawi się jako oczywistość lub jest założona umownie, w każdym razie nie podlega kontrowersji a zatem argumentacji. Nie dotyczy to w żadnym razie przykładów utożsamień występujących w mowie codziennej. […]

Kiedy za pomocą definicji chcemy utożsamić definiens z definiendum, w grę wchodzi wówczas argumentacyjne, quasi-logiczne użycie tożsamości. W rzeczywistości zaś, o ile nie podkreślimy specjalnie faktu, że definiens dostarcza tylko przybliżenia, definicje mają na celu traktowanie pojęcia definiowanego i wyrażenia je definiującego jako elementów zamiennych[1].

Perelman przypomina, że definiujemy, aby móc zastąpić termin definiowany definiującym. Winny one być synonimiczne (bliskoznaczne?). Definiens jest wówczas swego rodzaju deskrypcją definiendum.

Logicy mają skłonność — argumentuje Perelman — do traktowania definicji jako arbitralnych, ale pogląd ten sprawdza się tylko w obrębie systemu formalnego, gdzie przyjmuje się, że znaki mają tylko taki sens, jaki się im umownie przypisze. Nie odnosi się to w żadnym przypadku do języka naturalnego — chyba że chodzić będzie o terminy naukowe, które wprowadza się do mowy razem z narzuconym im sensem. Jeśli słowo istniało już wcześniej, związane jest ono w języku z uprzednimi kwalifikacjami, ze śladami wartościującymi, które od razu nadają mu pozytywny lub negatywny odcień uczuciowy. Dlatego też definicja terminu nie może już być traktowana jako arbitralna. Gdyby zresztą było inaczej, trudno byłoby zrozumieć, dlaczego dyskutuje się tak często, jak w platońskich dialogach, o sensie słów. Jeżeli zamierzamy przedstawić definicję opisową, może być ona poddana próbie doświadczenia w każdym zwyczajnym użyciu. Jeśli idzie natomiast o definicję normatywną, słowa na przykład sprawiedliwość lub demokracja oznaczające pojęcie wartościowane pozytywnie, to dzięki takiej definicji przenosi się na definiens wartość przypisywaną definiendum: zrozumiałe jest, że przeniesienie tego rodzaju, wskazując dokładnie przedmiot, któremu należy przyznać wartość, nie może być wynikiem arbitralnej decyzji, rozstrzygałoby bowiem w ten sposób kontrowersję dotyczącą wartości na zasadzie autorytetu[2].

Ja tu zaś wpadam w słowo teoretykowi argumentacji:

W naukach empirycznych, w szczególności humanistycznych, sprawa się komplikuje, jako że zawsze między definiensem a definiendum zachodzi translacja znaczeń. Definicja jest bowiem podejmowana, jak twierdził Kazimierz Ajdukiewicz[3]: „definicja nominalna wyrazu W na gruncie słownika S jest to wypowiedź, która pozwala każde zdanie zbudowane z wyrazów słownika S i z wyrazu W przetłumaczyć na zdanie zbudowane z samych wyrazów słownika S”[4].

Perswadowałem onegdaj:

Definiowanie na gruncie języka J jest […] tłumaczeniem terminu definiowanego na język J. Trafność doboru języka, z którego pochodzi definiens, zależy od tego, czy formułujący definicję stosownie identyfikuje oczekiwania postulującego definicję. Inaczej zatem termin anoreksja definiuje się w dyskursie reprezentującym potoczne myślenie, inaczej w dyskursie profilaktyki dla uczniów szkoły podstawowej, inaczej w dyskursie dydaktyki akademii medycznej czy jeszcze inaczej na seminarium naukowym w zespole badawczym prowadzącym studia nad anoreksją. Określony kontekst dyskursywny podpowiada budującemu definiens, na podstawie jakiego języka ma on być skonstruowany. I tak, dla pożytków profilaktyki medycznej młodzieży równoznacznik dla terminu anoreksja musi odwoływać do takiej popularyzacji języka profesjonalnego odpowiedniej dziedziny wiedzy, aby w efekcie słuchacz […] mógł ową ustanowioną synonimiczność zrozumieć. Inaczej mówiąc, aby adresat definicji mógł nowe słowo włączyć do swojego języka[5].


[1] Ch. Perelman, Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja, tłum. M. Chomicz, red. R. Kleszcz, Warszawa 2002, s. 75–76. Wyróżnienie moje — W.W.; W. Wrzosek, Między definicją a metaforą. O dwóch rodzajach interpretowania, [w:] idem, O interpretacji historycznej, red. M. Solarska, T. Falkowski, W. Werner, Poznań 2022, s. 19–27.

[2] Ch. Perelman, Imperium retoryki…, s. 77; idem, O sprawiedliwości, przeł. W. Bieńkowska, Warszawa 1959, s. 15–16. Wyróżnienie moje — W.W.

[3] K. Ajdukiewicz, Język i poznanie, t. 2, Warszawa 1985, s. 235.

[4] W. Wrzosek, Historia, kultura, metafora. O myśleniu historycznym, Wrocław 2022, s. 235; idem, Między definicją a metaforą. O dwóch rodzajach interpretowania, [w:] idem, O interpretacji historycznej, red. M. Solarska, T. Falkowski, W. Werner, Poznań 2022, s. 27.

[5] Idem, Między definicją a metaforą…, s. 27.