WOJCIECH WRZOSEK
Wycinanki (110)
Guriewicz – odpowiedzi krytykom
Trylogia Arona Guriewicza to Kategorie kultury średniowiecznej, Problemy średniowiecznej kultury ludowej oraz Kultura i społeczeństwo średniowiecznej Europy[1].
Jak chcesz się zetknąć z historykiem z klasą, przeczytaj dowolną książkę Guriewicza, choćby jedną z tych trzech. Oczywiście to niejedyne dzieła historyczne imponujące kreatywnością i wiedzą o przedmiocie. Czytając Guriewicza, pytasz, dlaczego są one pasjonujące. I odpowiadasz: między innymi dlatego że wykład jest podporządkowany świadomemu pożytkowi poznawczemu. Guriewicz stawia i rozwiązuje problemy. Wyrażają je pytania rangi ogólnej, które wiodą ku zrozumieniu badanego świata. Utalentowany, a może jedynie wybitny czy wielki uczony potrafi rozgrywać swoje opowieści w kilku rejestrach. Zaspokajają one różne oczekiwania. Z jednej strony elitarne znawców i bliźnich w profesji, z drugiej zaś po prostu zachłannych na rozumienie przeszłości, zwłaszcza – w przypadku Guriewicza – rozumienie sposobów myślenia naszych przodków.
Zanim zacytuję coś zachęcającego do lektury, przypomnę, że w zwyczaju naszego historyka było, prędzej czy później, odpowiadanie na krytykę, nawet jeśli była ona dialogiem przyjaciół w wierze.
Wiemy, że mistrz mediewistyki francuskiej Georges Duby napisał dla Gallimarda wstęp do francuskiego wydania Kategorii. Poza koleżeńską rekomendacją znajdujemy tam zastrzeżenia co do ujęcia problematyki przez rosyjskiego mediewistę. Po pierwsze, kategorie ogólne, tytułowe, z racji tej, że poniekąd uniwersalne, nie zaspokajają oczekiwań na ukazanie różnorodności kulturowej średniowiecza. Niejako je pomijają. Po drugie, podział na – jak rozumiem – litterati i illiterati upraszcza średniowieczną mentalność. Jest to zastrzeżenie podobne do tych Batkina (zob. Wycinanki 107 i 108).
Guriewicz odpowiada oponentom kolejnymi książkami i wstępami do ich kolejnych wydań. Od czasu do czasu artykułami w czasopismach naukowych, w tym także w „Odissieju”[2].
Ponieważ drugie wydanie włoskie Kategorii, wydanie francuskie Problemów oraz tekst z tomu 2007 „Odissieja” w kwestii tej, tj. reakcji na niedosyty Georges’a Duby’ego, są jednobrzmiące, wycinam ze wstępu do wydania włoskiego:
Jak już wspominałem, reakcji na moją książkę [mowa o Kategoriach – W.W.] w wielu krajach było bardzo dużo. Znajduję tu możliwość zatrzymania się jedynie pokrótce nad jedną z nich. Wielki Duby był na tyle wspaniałomyślny, że napisał przedmowę do francuskiego przekładu. Oddawszy należne mojemu dziełu, upomniał mnie, że w mojej książce nie znalazły odzwierciedlenia różnorodność kultury średniowiecznej, różne stadia jej rozwoju, tak jak i warianty religijności. Co do tego zgoda. Uważam jednak za konieczne zauważyć, że Kategorie kultury średniowiecznej to nie jest książka, która po kolei opowiada o tym, jak przebiegał rozwój na zachodzie lub na południu Europy przez stulecia. W książce tej próbuję sformułować typ idealny (Idealtypus), tj. zestaw najistotniejszych zjawisk, które nazywamy „średniowieczną kulturą”, i przy okazji zaproponować metodę ich badania. Jeśli poddałbym się pokusie konkretyzacji tych cech badanych fenomenów, które ujawniły się w różnych fazach średniowiecza i w różnych krajach Zachodu, to mogę zagwarantować, że moja książka, tak jak była pomyślana, nie powstałaby[3].
W Problemach średniowiecznej kultury ludowej Guriewicz wychodzi naprzeciw postulatowi Georges’a Duby’ego i poszerza katalog kategorii, natomiast w Kulturze i społeczeństwie średniowiecznej Europy podejmuje kolejne kategorie średniowiecznej świadomości:
Historyk może poznać folklor średniowiecza również jako ślad mieszania się kultur: niskiej i wysokiej. W społeczeństwie tym exempla były jedną z najważniejszych dróg wymiany kulturalnej i skutecznym instrumentem oddziaływania ideologicznego. (przywoł. Bremond Cl., Le Goff J., Schmitt J.-C., „L’exemplum” (Typologie des sources du Moyen Age occidental, Fasc. 40) Tumhout-Bruxelles 1982, s. 79) taki punkt widzenia otwiera ciekawą perspektywę badawczą. Exempla wysuwają się na pierwszy plan wśród innych kategorii literatury średniowiecznej jako źródła, poprzez które mediewista może rzeczywiście wyraźniej dostrzec współzależność różnych warstw i poziomów kultury średniowiecznej. Jednak, jak sądzę, rozłożenie na części składowe opozycji kultura „uczona” – kultura „ludowa” nie wyczerpuje problemu, gdyż w miarę ujawniania ich skomplikowanych powiązań i antagonizmów na nowo rysuje się kwestia współistnienia obu tradycji w jednej świadomości. Owa symbioza książkowego, oficjalnego chrześcijaństwa z ludowością, z archaicznymi sposobami postrzegania świata, charakteryzuje zarówno ludzi niewykształconych, jak i biegłych w teologii. Oczywiście, współzależność obu tradycji w mentalności jednych i drugich była różna, niemniej jednak „prostak”, jakim był niewykształcony parafianin, wiódł skrytą egzystencję także w powołanym do opiekowania się nim duchownym i w zakonniku, a być może nawet w wykształconym scholastyku. Czy nie dlatego możliwe było pojawienie się takich gatunków średniowiecznej literatury łacińskiej, jak exempla, wizje, żywoty, że w świadomości każdego człowieka średniowiecznego – w różnych proporcjach – zawsze splatały się oba nurty kultury? Le Goff i Schmitt mają rację, gdy piszą o ostrożności, z jaką autorzy exemplów wykorzystywali materiał tradycji ludowej. Niemniej jednak wykorzystywali go, i nie tylko dlatego, że musieli odwoływać się do świadomości mas, w wielu przypadkach żyjących w tej tradycji, lecz także dlatego, że autorom exemplów i kazań tradycja ta – prawdopodobnie już przyswojona przez środowiska zakonne – także nie była obca. Ich myślowe instrumentarium, mimo scholastycznego wykształcenia, bez wątpienia przechowywało pamięć kultury czasów archaicznych[4].
[1] А. Я. Гуревич, Категории средневековой культуры, Москва 1972; tenże, Проблемы средневековой народной культуры, Москва 1981; tenże, Культура и общество средневековой Европы глазами современников (Exempla XIII века), Москва 1989. A może nie tylko trylogia?
[2] W spisie publikacji Guriewicza zainteresowany znajdzie ich bardzo dużo.
[3] А. Я. Гуревич, Диалог современности с прошлым, „Одиссей. Человек в истории” 2007: История как игра метафор: метафоры истории, общества и политики, s. 17.
[4] A. Guriewicz, Kultura i społeczeństwo średniowiecznej Europy. Exempla XIII wieku, tłum. Z. Dobrzyniecki, Warszawa 1997, s. 37–39.
