Люблинская уния 1569 года и создание нового государства в Центрально-Восточной Европе.
В результате унии между Королевством Польши и Великим Княжеством Литовским было создано новое государство – Речь Посполитая, которое в последующие 200 лет стало самым большим по площади государством в Центральной и Восточной Европе. Одной из главных причин объединения Великого Княжества Литовского с Королевством Польши был поиск союзника в противостоянии с Московским Царством. Ливонская война 1558–1583 гг., в которой в разный период участвовали Польша, Литва, Дания, Швеция и Московское Царство обусловила дальнейшие интеграционные процессы между Великим Княжеством Литовским и Польским Королевством. Военные действия московских войск в Ливонии вынудили Литву искать поддержку в соседней Польше. В 1569 году в городе Люблин Великое Княжество Литовское и Польское Королевство объединились в новое государственное образование – Речь Посполитую, которая просуществовала более 200 лет – до 1795 года. Политическое устройство Речи Посполитой представляло собой шляхетскую демократию: в государстве правил единый монарх. После смерти Сигизмунда II Августа в 1572 году, монарх избирался шляхтой. В Речи Посполитой именно шляхта являлась той социальной группой, которая оказывала влияние на политическую жизнь государства. При этом в Речи Посполитой не было единого литовско-польского войска и общей казны. В результате подписания Люблинской унии в Центральной и Восточной Европе было создано государственное образование, отличающееся широким культурным, религиозным и этническим разнообразием. В новом государстве в сфере элит происходило формирование различных идентичностей – региональной, местной и социальной (Sulima-Kamiński 2000, s. 10-11; Снайдэр 2014, s. 17). В будущем, с развитием национальных идей, социальные группы меняли свои названия. В государстве сосуществовали как минимум шесть религиозных общностей: православные, католики, после 1596 года – униаты (греко-католики), иудеи, протестанты и небольшие группы мусульман. Население, исповедующее католицизм, говорило в большинстве на польском языке. В северных регионах государства преобладал литовский язык. Большинство православных говорили на языке (Ruthenian language), который позже получил два названия – старобелорусский и староукраинский. В городах – как больших, так и маленьких – проживали евреи и караимы, большинство из которых исповедовало иудаизм. Небольшие группы армян и немцев дополняли мозаику разнообразия социальных групп.
В своем эссе я постараюсь дать ответ на два главных
вопроса. Какое место занимает мемориализация Люблинской унии в четырех странах
– Польше, Литве, Украине и Беларуси в современный исторический период? Станет
ли память о Люблинской унии интеграционным проектом для стран
Центрально-Восточной Европы?
Память о Люблинской унии в Польше – от проекта национализации до идей федерализма?
Главным местом памяти о событиях 1569 года стал город Люблин. Первым, кто выразил желание увековечить Люблинскую унию, стал польский король Сигизмунд II Август (1520-1572), который был одним из непосредственных участников событий 1569 года. По его инициативе в центре Люблина в том же году был воздвигнут обелиск высотой 12 локтей. Внизу на монументе образы Литвы и Польши представлены в виде скульптур, изображающих королеву Ядвиги и короля Ягайло, что символизирует своеобразную интеграцию двух политических субъектов с момента подписания Кревской унии 1385 года.
В результате раздела Польши в 1795 году Речь
Посполитая перестала существовать. Государство было разделено между Австрией,
Пруссией и Россией. В том же году Люблин был включен в состав Австрийской
империи и стал одним из 12 центров – Новой Галиции. В 1809 г. Люблин и часть
окрестных территорий были присоединены к зависимому от Французской империи
Наполеона Варшавскому герцогству. После поражения Наполеона в войне, по итогам
Венского конгресса, Люблин в 1815 году оказался в составе Царства Польского,
которое было составной частью Российской Империи.
В 1819 году местные власти Люблина, поддерживая
изменения городского пространства Люблина – постройку площади для солдатской
муштры, снесли памятник. Благодаря стараниям видного общественного и научного
деятеля Станислава Сташица (Getka-Kenig, s. 157-170) и согласию императора
Александра I, в 1826 году в Люблине в том же месте был установлен новый
монумент. Инициируя восстановление памятника Люблинской унии, Станислав Сташиц
стал первопроходцем в Российской империи увековечивания в публичном
пространстве идеи федерации Центрально-Восточной Европы. Александр I, который
реализовал либеральную политику в отношении Польши, поддержал просьбу Сташица и
дал разрешение на установку памятника, стараясь, подтвердить тем самым свой
статус как царя (или короля?) Польши. Со своей стороны, Станислав Сташиц и
симпатизирующий такому проекту генерал Юзеф Зайончек, осуществляя проект
восстановления памятника Люблинской унии, в символический способ ввели в публичное
пространство память о польской государственности.
Автором концепции люблинского памятника был польский
историк литературы Феликс Бентковский, а архитектором – Павел Малински.
Памятник представлял собой высокий обелиск, внизу которого планировалось установить
барельефы Ядвиги и Ягайло, образ сеймов в Городло и в Люблине. В результате на
обелиске оказались только позолоченные фигуры двух женщин, которые
символизировали соответственно Польшу и Литву. Образы трех субъектов Руси,
Литвы и Польши были использованы во время январского восстания 1863-1864 гг. в
Царстве Польском против Российской Империи. На гербе восставших были изображены
орел, символизирующий Польшу, Погоня – Литву и архангел Михаил – Русь, причем
три символа объединяла корона Польши.
Таким образом, домодерный (early modern) проект польско-литовской
государственности был мемориализирован в рамках российского, но уже модерного
имперского проекта. Примечательно, что памятник Люблинской унии в Люблине
просуществовал и во время царствования Николая I, который не всегда терпимо
относился к проявлению польских и литовских патриотических волеизъявлений и
мемориализации польских исторических героев и событий.
Память о Люблинской унии популяризировалась не только в Российской, но и
в Австрийской империи. Так, в столице провинции Королевства Галиции и
Лодомерии, своеобразном Пьемонте польского, украинского и еврейского
«национального возрождения» – во Львове в 1869 году в одном из живописнейших
мест центра города был заложен камень и сделана засыпка кургана в память о 300‑летнем событии – подписании
Люблинской унии. Инициатором сооружения этого места памяти был польский и
одновременно львовский общественный деятель Францишек Смолка. Курган Люблинской
унии был насыпан из земли, привезенной из разных регионов Польши. На камне,
который послужил основой возведенного кургана, была выгравирована надпись Вольные
с вольными, равные с равными – Польша, Литва и Русь, объединенные Люблинской
унией 11 августа 1569 года. Памятник, благодаря прекрасному виду на старую
часть Львова, привлекал сюда большое количество отдыхающих. Курган стал местом
памяти, который символизировал домодерную (early modern) идею федерации народов в
общественном пространстве города, как противовес развитию дальнейших имперских
проектов Австрийского государства во Львове. Своеобразный памятник Люблинской
унии во Львове был создан благодаря народной инициативе, а не указаниям австрийских
властей (Прокопович, s. 9-18).
В том же 1869 году в Кракове польский художник Ян
Матейко закончил создание картины в память о Люблинской унии. На монументальном
полотне художник изобразил момент принятия акта унии с участием главных
исторических фигур того времени – представителей власти и шляхтичей из
Королевства Польского и Великого Княжества Литовского. Примечательно, что с
идеей покупки картины выступили местные власти Львова, разместив произведение
искусства в здании Галицкого краевого сейма. Картина во время немецкой
оккупации Второй мировой войны находилась во Львове в Музее Любомирских
(Zętar).
Фото 4. Курган Люблинской унии во Львове. Фото 30-х
годов XX века.
Своеобразным местом памяти о Люблинской унии являются
Часовня Святой Троицы и монастырь доминиканцев в Люблине. Именно часовня стала
местом, связанным с подписанием унии. Внутренние фрески и росписи часовни 15
века были выполнены в византийском стиле мастерами предположительно из
Киевщины. Стоит отметить, что инициатором создания такого уникального стиля
часовни был еще король Владислав Ягайло. Художники и мастера росписей
увековечили в часовне два образа Ягайло. На первом король изображен в окружении
святых, на втором – верхом на победоносном коне. Примечательно, что религиозные
обряды, связанные с подписанием Люблинской унии, происходили именно в часовне
Святой Троицы, где символически подчеркнуто присутствие культуры Руси в создании
польско-литовского государства.
Монастырь доминиканцев в Люблине является одним из
мест, которое также связано с подписанием унии. Скульптурная композиция над
аркой, ведущей во дворик монастыря, особым образом хранит память об унии. Образ
двух юных близнецов, которые держатся за протянутые друг другу руки,
символизирует союз Польши и Литвы.
Фото 5. Барельеф в дворике монастыря доминиканцев в
Люблине.
Источник: Архив автора.
В современной Польше память о Люблинской унии
присутствует в городском пространстве главным образом в названии улиц и
площадей. При этом улицы, носящие имя Люблинской унии, есть больших и маленьких
городах – Познань, Жешув, Лодзь,
Быдгощ, Щецин и Колобжег (два последних
не были в Речи Посполитой) и, конечно, Люблин. В столице Польши – Варшаве –
одна из площадей с 1919 года также носит название Люблинской унии. Улиц с
названием Люблинской унии нет в Беларуси, Украине и Литве. Отсутствие в
городской топонимике памяти о Люблинской унии в этих странах связано с
исторической политикой властей и интерпретацией учеными значения Речи
Посполитой для современного украинского, белорусского и литовского народов.
События конца 80-х годов XX века в Польше и распад СССР в
1991 г. способствовали развитию идеи включения в нарратив Европейского Союза
стран Центрально-Восточной Европы – Литвы, Беларуси, Украины. Еще в 1990 году
польский историк, профессор Люблинского католического университета Ежи
Клочовский при поддержке Папы Римского Иоанна Павла II организовал в Риме семинар, в котором участвовали ученые из
тогда еще советских республик – Украины, Беларуси и Литвы, а также заграничных
научных центров. В последующие годы такие семинары проводились и в других
городах Центрально-Восточной Европы (Gapski1998, s. 80;
Historia jest wspólna 2006, s. 12).
Ежи Клочовский был профессором Католического
университета в Люблине. Благодаря его усилиям именно Люблин стал местом, где в
1991 году было создано Общество «Институт Центрально-Восточной Европы», а в
2001 году был открыт Институт Центрально-Восточной Европы. Научное общество, а
позже и Институт под руководством профессора Ежи Клочовского расширяли
сотрудничество и налаживали диалог среди представителей интеллектуальной элиты
Польши, Украины, Беларуси и Литвы. Цель деятельности организаций заключалась в
распространении европейских практик в публичном и научном дискурсе данных
стран. Именно память о Люблинской унии и Речи Посполитой послужила основой для
определения географических рамок сотрудничества ученых. Ежи Клочовский в своей
концепции Центрально-Восточной Европы опирался на идеи польского
историка-эмигранта Оскара Галецкого и работы известного представителя польской
политической мысли в эмиграции Ежи Гедройца (Gapski1998,s.
86).
В 2018 году Институт Центрально-Восточной Европы в том
виде и рамках, в каких работал со дня своего основания, прекратил
существование. В 2019 году создана новая институция – Институт Центральной
Европы, которая на основании закона приняла материальную и интеллектуальную
базу Института Центрально-Восточной Европы. Вместе с новым названием изменения
коснулись и профиля работы – недавно созданный институт стал аналитическим
центром.
В Люблине в 2019 году было организовано празднование
450-летия подписания унии. Инициаторов торжеств объединила идея – «От
Люблинской унии к Европейскому Союзу». Организаторы действа декларировали
желание дальнейшей интеграции стран, некогда входивших в Речь Посполитую, но
уже на основах и принципах, принятых в Европейском Союзе. Вызовом в среде
интеллектуалов Польши, Литвы, Беларуси и Украины стало сохранение традиций,
целей и результатов работы Института Центрально-Восточной Европы. Игнорирование
же бесценного наследия совместной работы может стать угрозой для эффективного
научного сотрудничества и дальнейших совместных исследований, что приведет к
символической утрате возможностей для европеизации стран, некогда входивших в
Речь Посполитую.
Память о Люблинской унии и современная Украина – между забвением и конфликтогенностью.
Курган Люблинской унии во Львове существует и поныне, находясь возле Высокого Замка. В современной Украине это место памяти используется для демонстрации проявления украинского патриотического нарратива – здесь установлен государственный флаг.В независимой Украине, за исключением Львова, мемориализация такого знакового для XVI в. события, как Люблинская уния, в образе памятников и скульптур не имела места. Память о подписании унии сохранилась в форме текстов. Ведущим направлением украинской историографии подписание Люблинской унии рассматривалось как новый этап истории Украины, а украинские земли и украинское население переходило под владычество Польского короля, в результате чего произошло ограничение прав и свобод крестьянства и простых жителей. Период, когда земли современной Украины находились в составе Великого Княжества Литовского, представляется как более лояльный к простому населению. Исследованию Великого Княжества Литовского и Речи Посполитой посвятили свои работы зарубежные историки. Французский профессор Даниель Бовуа в своей работе представил критический образ польско-украинских отношений, раскритиковав активное польское внимание к наследию Речи Посполитой в современной Украине и Беларуси как проявления того же польского колониализма и империализма (Beauvois 2016, s. 17). Популяризация украинскими учеными казачества как исключительно украинского феномена с акцентом на антипольском характере не служила позитивному нарративу о Речи Посполитой. Историки, общественные деятели и государственные пропагандисты, создавая мифы о Богдане Хмельницком и о его окружении, вошли в конфликт с польской историографией, в которой украинские исторические фигуры XVI-XVII века были наделены диаметрально противоположными характеристиками.
В последние годы в общественном пространстве Украины
заметно изменение отношения к памяти о Люблинской унии. В июне-июле 2019 года
по инициативе Польского института в Киеве – столице Украины – была организована
фотовыставка Равные к равным, свободные к свободным. На
выставке были показаны фотографии архитектурных объектов из Польши, Беларуси,
Украины и Литвы, а также жителей Речи Посполитой в разных костюмах того
времени. Выставка проходила в одном из оживленных мест Киева, у спуска на
станцию метрополитена Золотые Ворота.
В последние десятилетия интеграционные процессы между
Польшей, Украиной и Литвой проходят в военной сфере. Именно память о некоторых
исторических фигурах и событиях XVI века, происходивших в Центрально-Восточной
Европе, была использована для подтверждения общего исторического прошлого трёх
стран. Военный конфликт в Украине, начавшийся в 2014 году, способствовал
сближению Украины, Литвы и Польши в военной сфере. В Люблине была создана
литовско-польско-украинская военная бригада, которая на данный момент выполняет
скорее символическую, чем милитарную функцию, демонстрируя поддержку Украины
странами Центрально-Восточной Европы. Патроном польско-литовско-украинской
бригады был торжественно назначен гетман великий литовский Константин
Острожский (1460-1530 гг.). Представитель шляхты, он был известен тем, что в
1514 году, руководя войсками Королевства Польского и Великого Княжества
Литовского, разгромил под Оршей московское войско. Благодаря созданию военной
бригады, военнослужащие из Украины, Польши и Литвы могут обмениваться опытом, проходя
совместные учения и разного рода тренинги.
Картина. Битва под Оршей 1514 года. Автор неизвестен.
Источник: Bitwa pod Orszą
Фото 5. Мемориальная доска в память о Константине
Острожском на здании штаба литовско-польско-украинской бригады в Люблине.
Источник: архив автора.
Великое Княжество Литовское,Люблинская уния, Речь Посполитая и современная Беларусь – в поисках нового забытого прошлого?
Память о Люблинской унии в Беларуси представлена как в научных и публицистических текстах, так и в меньшей степени в городском и публичном пространстве. В независимой Беларуси историки начали активно популяризировать миф об истоках белорусской идентичности, опираясь на период Великого Княжества Литовского и в меньшей степени на период Речи Посполитой. В белорусской историографии подписание Люблинской унии и последующее за этим события трактуются неоднозначно. По аналогии с украинским нарративом период Великого Княжества Литовского описан как более толерантный к развитию белорусской культуры. Ученые считают, что после 1569 года среди жителей восточных регионов Речи Посполитой произошло вытеснение старобелорусского языка и культуры и соответственно популяризация польского языка (Sahanowicz 2001, s. 247).
В Беларуси в последние годы память о XVI-XVII
столетиях стала более видна и в публичном пространстве. Так, в 2001 году
началась реставрация Несвижского замка. Замок был заложен князем Кшиштофом
Радзивиллом Сироткой в 1583 году и являлся резиденцией тех же Радзивиллов до
прихода советской власти в 1939 году. В послевоенное время исторический замок
выполнял функции санатория-профилактория, находясь в подчинении то войск НКВД,
то удовлетворяя потребности в отдыхе работников села, будучи в составе
“Межколхозздравницы”. С 2015 года в Беларуси происходит реконструкция Старого
замка в Гродно, служившего некогда резиденцией польского короля Стефана
Батория. Популяризации исторических событий периода Великого Княжества
Литовского и Речи Посполитой способствовало проведение в том же году в Гродно
военно-исторической реконструкции. Кроме того, память о Радзивиллах – одном из
влиятельнейших родов Великого Княжества Литовского, отражена в городском
пространстве страны. В Беларуси в 2003 году появилась сеть супермаркетов (на
данный момент насчитывает уже 29 магазинов) под названием Радзивилловский, а
также одноименный ресторан.
В наше время память о Люблинской унии в Беларуси
вытесняется памятью о Великом Княжестве Литовском, поскольку в белорусском
историческом нарративе подчеркивается значение Великого Княжества Литовского
как одного из столпов формирования белорусского национального сознания.
Люблинская уния и современная Литва – критика, восприятие, переосмысление?
Памятьо Люблинской унии и Речи Посполитой в официальном историческом нарративе современной Литвы имеет своеобразное отражение. Историография этого события в Литве представлена в различных дискурсах, в том числе патриотическом, где образование Речи Посполитой трактовалось как период начала доминирования польской культуры над литовской. Обретение Литвой в 1991 году независимости послужило толчком для прекращения советского влияния на восприятие памяти о Люблинской унии. Частью литовских историков Речь Посполитая и место Литвы в ней начало переосмысляться. Заметна тенденция выравнивания статусности Великого Княжества Литовского и Королевства Польского в составе Речи Посполитой (The History of Lithuania 2015, s. 77-80).
Символическим для Литвы стал 2019 год, когда Сейм
Литвы принял резолюцию, по которой официально включил в государственный дискурс
празднование 450-летия Люблинской Унии. Мероприятия проходили главным образом в
Люблине в Польше, куда прибыли представители власти из Литвы, Украины и
Беларуси. Стоит отметить, что в Литве ко дню коронации литовского короля
Миндаугаса и официальному празднику государственности (6 июля) в Вильнюсе в
символическом месте – Дворце великих князей литовских – была организована
выставка картин Люблин – город Литвы и Польши. В
открытии выставки приняли участие спикер парламента Литвы Викторас Пранцкетис и
глава польского Сейма Марек Кухчинський. Литва, принимая участие в праздновании
450-летия Люблинской унии, поддержала идею внедрения интеграционных проектов
среди стран Центрально-Восточной Европы. Символом позитивных изменений в
отношениях Литвы и Польши стал первый зарубежный визит новоизбранного
президента Гитанаса Неуседы в Варшаву.
Память о Люблинской унии как успешный интеграционный проект для стран Центрально-Восточной Европы?
С развитием национализмов в государствах Центральной и Восточной Европы история стала необходимым инструментом для формирования национальных идентичностей. Со второй половины XIX века происходит набрасывание понятия национальностей на события прошлого, создание исторических текстов в угоду национальным идеям и разного рода политическим проектам. Не обошло стороной это и нарративы о Речи Посполитой. В польском историческом нарративе существует монополия на культуру и наследие этого государственного образования. Создание Речи Посполитой интерпретируется как создание домодерного польского народа. Развитие национализмов в Украине и Литве способствовало формированию собственных интерпретаций этих событий. Разная трактовка одних и тех же событий создала поле для полемики, что не способствовало использованию памяти о Люблинской унии как фундамента для последующих интеграционных процессов среди стран Центрально-Восточной Европы. В результате аннексии Крыма и войны на Донбассе, Украина, Литва, Польша нуждались в символической поддержке друг друга. Польша, Украина и Литва, имея негативный исторический опыт сосуществования с Россией и видя агрессивную заграничную политику Москвы на примере Украины, также заинтересовались популяризацией памяти о Люблинской унии как интеграционного проекта. В польской историографии Речь Посполитая начала интерпретироваться как Федерация народов. Для Беларуси же, в отличии от Украины, Польши и Литвы память о Речи Посполитой используется для создания новой белорусской идентичности. Вызовом для государств Центральной и Восточной Европы, некогда входивших в состав Речи Посполитой, в XXI веке остается сохранение памяти о Люблинской унии. В связи с этим для популяризации европейских практик в Польше, Литве, Украине, Беларуси и России важным представляется использование совместного опыта и активное сотрудничество ученых и представителей интеллектуальной элиты данных государств.
Литература
Beauvois D. (2016), Trójkąt ukraiński. Szlachta,
carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793-1914, Lublin
2016.
Gapski H. (1998), Historyk wobec siebie i
przeszłości. Rozmowy z Jerzym Kłoczowskim, w: Historiae
peritus. Księga Jubileuszowa Profesora Jerzego Kłoczowskiego, pod
red. H. Gapskiego, Lublin, cz. 2.
Getka-Kenig M. (2017), Pomniki publiczne i dyskurs
zasługi w dobie “Wskrzeszonej’’ Polski, Kraków.
Historia jest wspólna. Jan Paweł II Wielki a dziedzictwo
Rzeczypospolitej Wielu Narodów i Europy Środkowo-Wschodniej, pod
red. J. Kłoczowskiego i G. Głucha,Lublin
2006.
Прокопович М. (2008), Копець Люблінської унії:
імперська політика та національне святкування у Габсбурзькому Львові, серія
№3,Львів.
Sahanowicz H. (2001), Historia Białorusi. Od czasów
najdawniejszych końca XVIII wieku, Lublin.
Снайдэр Т. (2014), Рэканструкцыя нацый: Польшча,
Украіна, Літва і Беларусь 1569-1999, Варшава.
Sulima-Kamiński А. (2000), Historia
Rzeczpospolitej wielu narodów 1505-1795, Lublin.
The History of Lithuania (2015), ed. by A. Eidintas, A. Bumblauskas, A. Kulakauskas, M.
Tamošaitis, Vilnius.
(Po kliknięciu w tytuł otworzy się tekst w języku rosyjskim)
Unia lubelska 1569 i utworzenie nowego państwa w Europie Środkowo-Wschodniej
W
rezultacie unii między Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim powstało
nowe państwo, Rzeczpospolita które
w ciągu kolejnych 200 lat stało się
największym, biorąc pod uwagę terytorium, krajem Europy Środkowo-Wschodniej.
Jedną z głównych przyczyn połączenia Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego było poszukiwanie
sojusznika w konflikcie z Carstwem Moskiewskim. Wojny inflanckie 1558–1583, w
których
na różnych etapach uczestniczyły Polska, Litwa, Dania, Szwecja i Carstwo
Moskiewskie, dawały impuls do pogłębiania integracji Wielkiego Księstwa
Litewskiego z Królestwem
Polskim. Działania wojenne wojsk moskiewskich w Inflantach zmusiły Litwę do poszukiwania wsparcia w
sąsiedniej Polsce. W 1569 r. w Lublinie Wielkie Księstwo Litewskie i Królestwo Polskie połączyły się w nowy
podmiot państwowy. Na czele Rzeczypospolitej do 1795 r., stał król, ale ze względu na duże prerogatywy
szlachty system polityczny państwa określany jest mianem demokracji
szlacheckiej. Po śmierci Zygmunta II Augusta (1572) monarcha był wybierany
przez szlachtę. Państwo powstałe w wyniku unii lubelskiej nie zostało w pełni
zunifikowane – nie było wspólnego
polsko-litewskiego wojska, nie połączono
też skarbu. Na tle innych krajów
Europy Środkowo-Wschodniej wyróżniało się
ono dużą różnorodnością kulturalną,
religijną i etniczną. W elitach nowej państwowości trwał proces kształtowania
się różnych tożsamości –
regionalnej, miejscowej i społecznej (Sulima Kamiński 2000, s. 10–11; Snajder 2014, s. 17). W kolejnych stuleciach, wraz z
rozwojem idei narodowych, grupy społeczne zmieniały swe nazwy. W państwie
współistniało co najmniej sześć grup religijnych: prawosławni, katolicy, po
roku 1596 – unici (grekokatolicy), wyznawcy judaizmu, protestanci i niewielkie
grupy muzułmanów.
Wyznawcy katolicyzmu mówili
przede wszystkim po polsku. W północnych regionach kraju dominował język
litewski. Większość prawosławnych mówiła językiem ruskim (linguaRuthenica antiqua), który później otrzymał dwie nazwy –
starobiałoruski i staroukraiński. W miastach – większych i mniejszych –
mieszkali Żydzi i Karaimi, którzy
w większości wyznawali judaizm. Niewielkie grupy Ormian i Niemców dopełniały mozaikę społeczną nowego
państwa.
W swoim eseju postaram się dać odpowiedź na dwa główne pytania. Jakie miejsce we współczesnej historii czterech krajów – Polski, Litwy, Ukrainy i Białorusi – zajmuje pamięć o unii lubelskiej? Czy pamięć o unii roku 1569 stanie się projektem integrującym kraje Europy Środkowo-Wschodniej?
Pamięć o unii lubelskiej w Polsce – od projektu państwa narodowego do idei federalizmu
Głównym
miejscem pamięci o wydarzeniach roku 1569 jest Lublin. Pragnienie upamiętnienia
unii lubelskiej jako pierwszy wyraził król Zygmunt II August (1520–1572),
bezpośredni uczestnik jej zawarcia. Z jego inicjatywy w centrum Lublina w tym
samym roku wzniesiono obelisk o wysokości 12
łokci (około 7 m). Na dolnej części monumentu znalazły się emblematy Polski i
Litwy przedstawione w formie płaskorzeźbowych postaci królowej Jadwigi i króla Jagiełły, którzy symbolizują integrację dwóch podmiotów politycznych od momentu podpisania
unii w Krewie w 1385 r.
W
rezultacie trzeciego rozbioru w 1795 r. I Rzeczpospolita przestała istnieć.
Państwo podzielono między Austrię, Prusy i Rosję. Wtedy też Lublin znalazł się
w cesarstwie austriackim, stając się jednym z 12 centrów Nowej Galicji. W 1809 r. miasto wraz
z częścią sąsiadujących obszarów
włączono do Księstwa Warszawskiego podległego imperium francuskiemu Napoleona.
Po porażce Napoleona i zgodnie z ustaleniami kongresu wiedeńskiego w 1815 r.
Lublin stał się częścią Królestwa
Polskiego pod władaniem Cesarstwa Rosyjskiego.
W
1819 r. władze lokalne Lublina, dokonując zmian w przestrzeni miejskiej
związanych z utworzeniem placu do musztry wojskowej, zlikwidowały pomnik.
Dzięki staraniom znanego działacza społecznego i uczonego Stanisława Staszica
(Getka-Kenig 2017, s. 157–170) oraz za zgodą cara Aleksandra I w 1826 r. w tym
samym miejscu ustawiono nowy monument. Inicjując odbudowę pomnika Unii
Lubelskiej, Staszic stał się pionierem upamiętnienia
w przestrzeni publicznej w Cesarstwie Rosyjskim idei federacji krajów Europy Środkowo-Wschodniej.
Aleksander I jako realizator liberalnej polityki względem Polaków zaaprobował prośbę Staszica i
zgodził się na wzniesienie pomnika, starając się tym samym potwierdzić swój status króla Polski. Stanisław Staszic i
popierający projekt odnowienia pomnika Unii Lubelskiej namiestnik Królestwa Polskiego generał Józef Zajączek w symboliczny sposób wprowadzili tym samym do przestrzeni
publicznej pamięć o niezależnej państwowości polskiej.
Autorem
koncepcji lubelskiego pomnika był historyk literatury Feliks Bentkowski, a
architektem Paweł Maliński. Pomnik został wykonany w formie wysokiego obelisku,
w jego dolnej części planowano umieścić rzeźby Jadwigi i Jagiełły oraz obrazy
sejmów
w Horodle i Lublinie. Ostatecznie na obelisku umieszczono jedynie pozłacane
figury dwóch
kobiet, symbolizujące Polskę i Litwę.
Obrazy trzech podmiotów:
Rusi, Litwy i Polski, zostały wykorzystane w czasie powstania styczniowego,
toczącego się w latach 1863–1864 w Królestwie Polskim przeciwko imperium
rosyjskiemu. Na herbie powstańców
przedstawiono orła jako symbol Polski, Pogoń – godło Litwy, i archanioła Michała – patrona Rusi, przy czym wszystkie
symbole łączyła korona Polski.
W ten sposób przednowoczesny (przywołując periodyzację szkoły Annales) projekt państwowości polsko-litewskiej został upamiętniony w ramach rosyjskiego, ale już nowoczesnego projektu imperialnego. Warto przypomnieć, że pomnik Unii Lubelskiej w Lublinie zachował się również za panowania Mikołaja I, mimo że car ten nie zawsze tolerował polskie czy litewskie inicjatywy patriotyczne i upamiętnianie wydarzeń oraz bohaterów z historii Polski.
Pamięć o unii lubelskiej podtrzymywano
nie tylko w imperium rosyjskim, lecz także w austriackim. W stolicy prowincji
Królestwo Galicji i Lodomerii – swego rodzaju Piemontu
polskiego, ukraińskiego i żydowskiego odrodzenia narodowego – Lwowie w 1869 r.
w jednym z najpiękniejszych miejsc centrum miasta położono kamień węgielny i wysypano kopiec
upamiętniający 300-lecie podpisania unii lubelskiej. Inicjatorem stworzenia
tego miejsca pamięci był aktywny we Lwowie polski polityk i działacz społeczny
Franciszek Smolka. Kopiec Unii Lubelskiej został usypany z ziemi przywiezionej
z różnych ziem polskich. Na kamieniu, który posłużył za podstawę kopca,
wygrawerowano: „Wolni z wolnymi, równi z równymi – Polska, Litwa i Ruś,
zjednoczone Unią Lubelską 11 sierpnia 1569 roku”. Pomnik dzięki centralnemu usytuowaniu
i roztaczającemu się z tego miejsca widokowi na starą część Lwowa przyciągał
wielkie rzesze odpoczywających. Kopiec stał się miejscem pamięci symbolizującym
przednowoczesną ideę federacji narodów; umieszczony w społecznej
przestrzeni miasta, okazał się przeciwwagą dla imperialnych projektów
Austro-Węgier we Lwowie. Ten niezwykły pomnik unii lubelskiej we Lwowie został
wzniesiony z inicjatywy obywatelskiej, a nie z dekretu władz austriackich
(Prokopowicz, s. 9–18).
W tym samym roku (1869) w Krakowie Jan Matejko zakończył pracę nad płótnem upamiętniającym Unię Lubelską. Na monumentalnym malowidle artysta przedstawił moment przyjęcia aktu unii z udziałem ówczesnych głównych figur historycznych – przedstawicieli władzy i szlachty Królestwa Polskiego oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na podkreślenie zasługuje to fakt, że z inicjatywą zakupienia obrazu wystąpiły lokalne władze Lwowa, które umieściły płótno w budynku Galicyjskiego Sejmu Krajowego. Pod okupacją niemiecką w czasie II wojny światowej dzieło Matejki znajdowało się we Lwowie w Muzeum Lubomirskich (Zętar).
Obraz Jana Matejki z 1869 r. (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lublin_Union_1569.PNG)
Wyjątkowymi miejscami pamięci o unii
lubelskiej są Kaplica Trójcy Świętej i klasztor Dominikanów
w Lublinie. Wewnętrzne freski i malowidła w kaplicy zostały wykonane w stylu
bizantyńskim przez XV-wiecznych mistrzów najprawdopodobniej z różnych regionów
Rusi – Tweru, Nowogrodu oraz jej zachodniej części – Galicji i Wołynia. Warto nadmienić,
że inicjatorem stworzenia kaplicy w tak unikatowym stylu był jeszcze król Władysław Jagiełło. Artyści i rzemieślnicy – twórcy malowideł – upamiętnili Jagiełłę w
kaplicy na dwóch malowidłach. Na pierwszym
przedstawiono króla w towarzystwie świętych, na drugim
zaś wierzchem na zwycięskim koniu. Należy przypomnieć, że nabożeństwo
dziękczynne po podpisaniu unii lubelskiej odbyło się właśnie w Kaplicy Trójcy
Świętej, czym symbolicznie podkreślono udział kultury Rusi w powstaniu nowego
państwa, Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Klasztor Dominikanów w Lublinie również wiąże się z podpisaniem unii. Kompozycja płaskorzeźb nad arką wiodącą na wirydarz klasztoru w osobliwy sposób chroni pamięć o unii. Obraz młodych bliźniaków trzymających się za wyciągnięte ku sobie ręce symbolizuje sojusz Polski i Litwy.
Płaskorzeźba w zaułku klasztoru Dominikanów w Lublinie (zbiory autora)
We współczesnej Polsce pamięć o unii
lubelskiej jest obecna w przestrzeni miejskiej przede wszystkim w nazwach ulic
i placów. Ulice Unii Lubelskiej znajdują się w kilku dużych
miastach i miasteczkach – Poznaniu, Rzeszowie, Łodzi, Bydgoszczy, Szczecinie i
Kołobrzegu (dwa ostatnie pozostawały poza granicami I Rzeczypospolitej) oraz
oczywiście w Lublinie. W stolicy Polski jeden z placów,
z 1919 r., także nosi nazwę Unii Lubelskiej. Ulic Unii Lubelskiej nie
znajdziemy na Białorusi, Ukrainie i Litwie. Nieobecność w miejskiej toponimice
pamięci o unii lubelskiej w wymienionych krajach związana jest z polityką
historyczną władz i interpretacją znaczenia
Rzeczypospolitej dla współczesnych narodów ukraińskiego, białoruskiego i
litewskiego dokonywaną przez naukowców.
Wydarzenia końca lat osiemdziesiątych
XX w. w Polsce oraz rozpad ZSRR w 1991 r. sprzyjały rozwinięciu idei włączenia
do narracji Unii Europejskiej krajów Europy Środkowo-Wschodniej – Litwy,
Białorusi i Ukrainy. Jeszcze w roku 1990 polski historyk Jerzy Kłoczowski przy
wsparciu papieża Jana Pawła II zorganizował w Rzymie seminarium, w którym
uczestniczyli uczeni z ówczesnych republik radzieckich –
Ukrainy, Białorusi i Litwy, a także innych światowych ośrodków
naukowych. W kolejnych latach podobne seminaria organizowano w innych miastach
Europy Środkowej (Gapski 1998,s. 80; Historia jest wspólna 2006, s. 12).
Jerzy Kłoczowski był profesorem
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Dzięki niemu to właśnie Lublin stał się
miejscem, gdzie w 1991 r. powołano do życia Towarzystwo Instytutu Europy
Środkowo-Wschodniej, a w 2001 r. otwarto Instytut o tej samej nazwie.
Społeczność naukowa skupiona wokół prof. Jerzego Kłoczowskiego, a później
pracownicy Instytutu rozszerzali współpracę i prowadzili debatę z elitami
intelektualnymi Polski, Ukrainy, Białorusi i Litwy. Celem Instytutu było
rozpowszechnianie europejskich praktyk w przestrzeni publicznej i dyskursie
naukowym w wymienionych krajach. Pamięć o unii lubelskiej oraz Rzeczypospolitej
Obojga Narodów stała się osnową określającą ramy
geograficzne współpracy uczonych. Jerzy Kłoczowski, tworząc swoją koncepcję
Europy Środkowo-Wschodniej, czerpał z idei polskiego historyka emigranta Oskara
Haleckiego i prac znanego przedstawiciela polskiej myśli politycznej na
emigracji Jerzego Giedroycia (Gapski 1998, s. 86).
W roku 2018 Instytut Europy
Środkowo-Wschodniej w kształcie, w jakim funkcjonował od momentu założenia,
zakończył swoje istnienie. W 2019 r. powstała nowa instytucja – Instytut Europy
Środkowej – która na podstawie ustaleń prawnych
przejęła bazę materialną i intelektualną Instytutu stworzonego przez
Kłoczowskiego. Wraz ze zmianą nazwy zmienił się również profil pracy jednostki; niedawno
powstały instytut stał się centrum analitycznym.
W Lublinie w 2019 r. zorganizowano uroczysty jubileusz 450-lecia podpisania unii. Inicjatorów uroczystości jednoczyło hasło „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej”. Organizatorzy obchodów deklarowali chęć dalszej integracji krajów niegdyś wchodzących w skład Rzeczypospolitej, ale dziś na zasadach przyjętych w Unii Europejskiej. Wyzwaniem dla intelektualistów z Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy stało się zachowanie tradycji, celów i rezultatów pracy Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej. Ignorowanie zaś bezcennego spadku wspólnej pracy może przynieść zagrożenie dla efektywnej współpracy naukowej i dalszych badań naukowych, co przywiedzie ku symbolicznej utracie możliwości europeizacji krajów, które niegdyś wchodziły w skład Rzeczypospolitej.
Pamięć o unii lubelskiej i współczesna Ukraina – między zapomnieniem a konfliktem
Kopiec Unii Lubelskiej we Lwowie
istnieje do dziś i znajduje się obok Wysokiego Zamku. We współczesnej Ukrainie
to miejsce demonstrowania ukraińskiej narracji patriotycznej – tutaj w sposób
szczególnie uroczysty demonstrowana jest ukraińska flaga.
W niezależnej Ukrainie, oczywiście z wyjątkiem Lwowa, upamiętnianie tak
symbolicznego dla wieku XVI wydarzenia jak unia lubelska w postaci pomników
i rzeźb nie występowało. Pamięć o zawarciu unii ocalała w tekstach. Wydarzenia
związane z unią lubelską zgodnie z głównym kierunkiem ukraińskiej
historiografii odczytywane były jako nowy etap historii Ukrainy; ukraińskie
ziemie i jej mieszkańcy przechodzili pod władanie polskiego króla,
w rezultacie czego doszło do ograniczenia praw i swobód
chłopstwa
i prostych ludzi. Okres, gdy ziemie współczesnej Ukrainy wchodziły w skład
Wielkiego Księstwa Litewskiego, jest ukazywany jako bardziej przyjazny względem
prostych ludzi. Badaniom nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego i
Rzeczypospolitej poświęcili się zagraniczni historycy. Francuski profesor
Daniel Beauvois w swej książce przedstawił krytyczny obraz relacji
polsko-ukraińskich oraz poddał krytyce żywe zainteresowanie Polaków
dziedzictwem Rzeczypospolitej we współczesnej Ukrainie i Białorusi, uznając je
za przejaw polskiego kolonializmu i imperializmu (Beauvois 2016, s.
17).
Popularyzacja kozactwa przez ukraińskich uczonych jako fenomenu wyłącznie
ukraińskiego z akcentem na jego antypolski charakter nie służyła pozytywnej
narracji o Rzeczypospolitej. Historycy, działacze społeczni i państwowi
propagandziści, tworząc mity o Bohdanie Chmielnickim i jego
towarzyszach, weszli w konflikt z polską historiografią, w której to ukraińscy bohaterowie
historyczni XVI–XVII w. byli charakteryzowani w sposób
diametralnie odmienny.
Ostatnio w przestrzeni publicznej
można odnotować zmianę stosunku względem pamięci o unii lubelskiej. W
czerwcu–lipcu 2019 r. z inicjatywy Instytutu Polskiego w Kijowie została
zorganizowana wystawa zdjęć pt. „Równi wobec równych,
wolni wobec wolnych”. Pokazano wówczas fotografie obiektów
architektonicznych z Polski, Białorusi, Ukrainy i Litwy oraz mieszkańców
ówczesnej Rzeczypospolitej w strojach z epoki. Wystawę
usytuowano w jednym z najbardziej ruchliwych miejsc stolicy Ukrainy, przy
wejściu do stacji metra Złote Wrota (Zołoti worota).
W ostatnich dziesięcioleciach procesy integracyjne między Polską, Ukrainą a Litwą zachodzą w sferze wojskowej. Pamięć o niektórych bohaterach i wydarzeniach w XVI-wiecznej Europie Środkowo-Wschodniej została wykorzystana dla potwierdzenia wspólnej przeszłości trzech krajów. Wojna na Ukrainie, rozpoczęta w 2014 r., stała się elementem scalającym Kijów, Wilno i Warszawę na polu militarnym. W Lublinie utworzono Litewsko-Polsko-Ukraińską Brygadę, która obecnie pełni raczej symboliczną funkcję, demonstrując poparcie dla Ukrainy ze strony państw Europy Środkowo-Wschodniej. Na patrona brygady wybrano uroczyście hetmana wielkiego litewskiego Konstantego Ostrogskiego (1460–1530), przedstawiciela szlachty, wsławionego tym, że w 1514 r., dowodząc wojskami Korony i Litwy, rozgromił pod Orszą wojska moskiewskie. Dzięki utworzeniu brygady wojskowi z Ukrainy, Litwy i Polski mogą wymieniać się doświadczeniem, ucząc się i trenując wspólnie.
Obraz Bitwa pod Orszą, 1514 r. Autor nieznany
Tablica upamiętniająca hetmana Konstantego Ostrogskiego na budynku sztabu Litewsko-Polsko-Ukraińskiej Brygady w Lublinie (zbiory autora)
Wielkie Księstwo Litewskie, unia lubelska, Rzeczpospolita i współczesna Białoruś – poszukiwania nowej zapomnianej przeszłości
Pamięć o unii lubelskiej na Białorusi
została utrwalona zarówno w tekstach naukowych i
publicystycznych, jak i – w skromniejszej skali – w przestrzeni publicznej i
miejskiej. W niezależnej Białorusi historycy zaczęli aktywnie propagować mit o
źródłach białoruskiej tożsamości sięgających okresu istnienia Wielkiego
Księstwa Litewskiego i – w mniejszym stopniu – funkcjonowania I
Rzeczypospolitej. W historiografii białoruskiej zawarcie unii lubelskiej i
wydarzenia następujące po niej są traktowane niejednoznacznie. Analogicznie do
narracji ukraińskiej okres Wielkiego Księstwa Litewskiego opisywany jest jako
czas bardziej sprzyjający rozwojowi kultury białoruskiej. Uczeni uważają, że po
roku 1569 rozpoczął się proces likwidacji języka starobiałoruskiego i
jednocześnie popularyzacji języka polskiego (Sahanowicz 2001, s. 247).
W ostatnich latach pamięć o wiekach
XVI–XVII stała się bardziej zauważalna w
przestrzeni publicznej Białorusi. W 2001 r. rozpoczęto renowację zamku w
Nieświeżu. Zamek wzniesiono dla Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką w 1583
r. i pozostawał on rezydencją Radziwiłłów do roku 1939 i wkroczenia bolszewików.
W okresie powojennym zamek pełnił funkcję sanatorium i pozostawał we władaniu NKWD; korzystali z niego również
robotnicy wiejscy jako budynku należącego do pobliskiego kołchozu. Od 2015 r. z
kolei trwa rekonstrukcja Zamku Starego w Grodnie, niegdyś rezydencji króla
Stefana Batorego. Popularyzacji wydarzeń historycznych z czasów
Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej sprzyjały przeprowadzone w
tym samym roku w Grodnie rekonstrukcje wojenno-historyczne. Ponadto pamięć o
Radziwiłłach, jednym z najbardziej wpływowych rodów Litwy, istnieje w miejskiej
przestrzeni państwa. Na Białorusi w 2003 r. powstała sieć supermarketów
(obecnie istnieje już 29 sklepów) o nazwie Radziwiłłowski, a także
działa restauracja o takiej samej nazwie.
Współcześnie na Białorusi pamięć o unii lubelskiej jest zastępowana pamięcią o Wielkim Księstwie Litewskim, ponieważ w białoruskiej narracji historycznej podkreśla się znaczenie tego państwa jako jednego z filarów kształtowania białoruskiej świadomości narodowej.
Unia lubelska i współczesna Litwa – krytyka, akceptacja, przewartościowanie
Pamięć o unii lubelskiej i
Rzeczypospolitej w oficjalnej narracji historycznej współczesnej Litwy zajmuje
specyficzne miejsce. Historiografia tego wydarzenia na Litwie znajduje wyraz w
różnych dyskursach, również w dyskursie patriotycznym, w którym powstanie Rzeczypospolitej Obojga
Narodów traktowane jest jako okres dominacji
kultury polskiej nad litewską. Uzyskanie przez Litwę niepodległości w 1991 r.
zakończyło okres wpływu ZSRR na kwestię pamięci o unii lubelskiej. Część
litewskich historyków przewartościowała miejsce Litwy w
składzie I Rzeczypospolitej. Zauważalna jest też tendencja, by wyrównać status Wielkiego Księstwa
Litewskiego i Królestwa Polskiego w obrębie
Rzeczypospolitej (The History of Lithuania 2015, s. 77–80).
Symbolicznego znaczenia dla Litwy
nabrał rok 2019, gdy sejm przyjął rezolucję, zgodnie z którą do oficjalnego dyskursu państwowego
włączono świętowanie 450-lecia unii lubelskiej. Gros uroczystości odbyło się
w Lublinie w Polsce, dokąd przybyły władze Litwy, Ukrainy i Białorusi. Warto zauważyć, że w
Wilnie 6 lipca – w dniu upamiętniającym koronację pierwszego króla litewskiego Mendoga (lit.
Mindaugas), a jest to dzień święta państwowego Litwy, w symbolicznym
miejscu, na Zamku Wielkich Książąt Litewskich, została zorganizowana wystawa
obrazów „Lublin – miasto Litwy i Polski”. W otwarciu
wystawy uczestniczyli marszałkowie sejmów Litwy – Viktoras Pranckietis, i
Polski – Marek Kuchciński. Przyjmując zaproszenie do udziału w uroczystościach
450-lecia unii Lubelskiej, Litwa poparła ideę projektów integracyjnych pośród krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Symbolem
pozytywnych zmian w relacjach Litwy i Polski stała się pierwsza wizyta
zagraniczna nowo wybranego prezydenta Gitanasa Nausėdy, z którą przybył do Warszawy.
Pamięć o unii lubelskiej jako skuteczny projekt integracyjny dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej
Wraz z rozwojem nacjonalizmów w omawianych państwach historia
stała się niezbędnym narzędziem kształtowania tożsamości narodowej. Poczynając
od drugiej połowy XIX w. pojęcie „narodowości” jest rzutowane na wydarzenia
z przeszłości, a teksty historyczne pisane są z myślą o tworzeniu ideologii
narodowych oraz na rzecz różnego rodzaju projektów politycznych. Narracja o
Rzeczypospolitej nie jest wyjątkiem. W polskiej narracji historycznej
uwidacznia się monopol na kulturę i dziedzictwo unii polsko-litewskiej.
Utworzenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów jest interpretowane jako powstanie
przednowoczesnego narodu polskiego. Rozwój nacjonalizmów na Ukrainie i Litwie sprzyjał
kształtowaniu własnego postrzegania przeszłości. Odmienna interpretacja tych
samych wydarzeń stworzyła pole do polemiki i nie sprzyjała wykorzystaniu
pamięci o unii lubelskiej jako fundamentu późniejszych procesów integracyjnych w krajach Europy
Środkowo-Wschodniej. W rezultacie aneksji Krymu i wojny na Donbasie Ukraina,
Litwa i Polska potrzebowały wzajemnego wsparcia także w sferze symbolicznej.
Dzieląc negatywne doświadczenie historyczne współistnienia w sąsiedztwie z
Rosją i obserwując agresywną politykę zagraniczną współczesnej Moskwy względem Ukrainy,
Polska, Ukraina i Litwa zainteresowały się popularyzacją pamięci o unii
lubelskiej w ramach projektów integracyjnych. W polskiej
historiografii Rzeczpospolita zaczęła być postrzegana jako federacja narodów. Na Białorusi, w odróżnieniu od
Polski, Litwy i Ukrainy, Rzeczpospolita jest wykorzystywana do budowania nowej
białoruskiej tożsamości. Dla państw Europy Środkowo-Wschodniej niegdyś
wchodzących w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów duże wyzwanie w XXI w. stanowi
zachowanie pamięci o unii lubelskiej. Z tego względu duże znaczenie dla popularyzacji praktyk
europejskich w Polsce, na Litwie, Ukrainie, Białorusi i w Rosji mają
wykorzystanie wspólnego doświadczenia oraz aktywna współpraca
badaczy i przedstawicieli elit intelektualnych poszczególnych krajów.
Bibliografia
Beauvois D.
(2016), Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na
Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, tłum. K. Rutkowski, Lublin.
Gapski H. (1998), Historyk wobec
siebie i przeszłości. Rozmowy z Jerzym Kłoczowskim, w: Historiae
peritus. Księga jubileuszowa Profesora Jerzego Kłoczowskiego,red.
H. Gapski, Lublin, cz. 2.
Getka-Kenig M.
(2017), Pomniki
publiczne i dyskurs zasługi w dobie „Wskrzeszonej” Polski, Kraków.
Historia jest wspólna. Jan Paweł II Wielki a dziedzictwo
Rzeczypospolitej Wielu Narodów i Europy Środkowo-Wschodniej (2006), red. J. Kłoczowski i G. Głuch,Lublin.
The History of Lithuania (2015), red. A. Eidintas, A. Bumblauskas,
A. Kulakauskas, M. Tamošaitis, Vilnius.
Prokopowicz М.
(2008), Koniec Lublinskoj uniji: imperska politika ta nacionalne
swiatkuwannia u Habsburzkomu Lwowi, seria 3, Lwiw.
Sahanowicz H. (2001), Historia Białorusi. Od czasów najdawniejszych końca XVIII wieku, tłum. H. Łaszkiewicz, Lublin.
Snajder Т. (2014), Rekanstrukcyja nacyj:
Polszcza, Ukraina, Litwa i Biełaruś 1569–1999, tłum. M. Ramanawski, W.
Kałacka, Warszawa [wyd. polskie: Snyder T. (2006), Rekonstrukcja narodów. Polska, Ukraina,
Litwa, Białoruś 1569–1999, tłum. M.
Pietrzak-Merta, Sejny].
Sulima Kamiński А. (2000), Historia
Rzeczpospolitej Wielu Narodów 1505–1795. Obywatele, ich państwa,
społeczeństwo, kultura, Lublin.
Z języka rosyjskiego przełożyła Anna Jawdosiuk-Małek
Korekta językowa: Beata Bińko
Eseje o paradoksach niewolności. Kairos
KAROL KASPROWICZ
Eseje o paradoksach niewolności. Kairos
Dopóki z sobą grasz, to tylko
sprawa zręczności, błaha sprawa,
ale gdy nagle chwycić musisz piłkę,
którą odwieczna towarzyszka zabaw
ku tobie rzuci, owym łukiem
dokładnie znanym, niczym przęsło,
co z mostu Boga w górę wzlata,
wtedy to władzą jest ta zręczność –
nie twoją, ale świata.
R.M. Rilke (cyt. za: Gadamer 2013, s. 2)
***
Jednym słowem: człowiek czyni zawsze tylko to, co chce, a mimo tego czyni to koniecznie. A polega to na tym, że już jest tym, czym chce: gdyż z tego, czym jest, wynika z koniecznością wszystko, co każdym razem czyni.
A. Schopenhauer (Schopenhauer, online, s. 104)
Krakowskim Przedmieściem przechadza się łysawy jegomość. Z tłumu przechodniów wyróżnia się wyrastającą znad klifu jego twarzy grzywką. Podchodzi do każdego, a ten kto go spotka na swojej drodze, na moment może go uchwycić, dotknąć, złapać. Rzadki to widok. Na imię (a może to przydomek?) mu Kairos i jest znany wśród ludzi Śródmieścia. Od kilku lat po mieście rozniosła się legenda, że komu uda się choć na krótką chwilę go zatrzymać, temu los będzie sprzyjać. Anuszce udało się dotrzeć z oliwą do domu. Mario zwyciężył wygrał kilka tysięcy w kasynie. Janusz przestał uosabiać nosacza sundajskiego. Kilku osiedlowych ziomków poluje na niego, lecz Kairos po wyjściu ze sklepu nocnego zwykł natychmiast znikać. Ostatnio podobno zaginął.
Podobno zbieżność z greckim antycznym bożkiem nie jest przypadkowa. Kairos (gr. Καιρός Kairós, łac. Caerus) był uosobieniem szczęśliwego zbiegu okoliczności, właściwego momentu bądź niewykorzystanej szansy. Obok Chronosa uznawano go za personifikację czasu.
Kairos to „ten oto”, „ten właściwy” czy też odpowiedni czas. Kiedy minął, nikt już nie mógł go złapać (więcej o Kairosie jako dramacie Historii: Tischner 1992). Kairos mógłby zostać uznany także za symbol wolności. Fundamentalnym paradoksem wolności jest jej nieuchwytność, chwilowość, ulotność. Nie jest ani konieczna, ani niezbędna – wymaga stworzenia przestrzeni dla swego istnienia. Funkcjonujemy w koleinach losu, w sieciach tkanych przez Mojry. Wolność zaś egzystuje w ramach klątwy rzuconej na świat przez Parmenidesa z Elei, który stwierdził rzekomą oczywistość: „Istniejące istnieje, istniejące nie istnieje, o nieistniejącym nie da się ani mówić, ani myśleć”. Klątwa Parmenidesa (Bartoś 2020) narzuca żelazną klatkę na wolną wolę, która nie istnieje, istniejąc (bądź odwrotnie). Dlaczego jednak najbardziej pragniemy tego, co nie istnieje według Parmenidesa? Z jednej strony wolność i konieczność to tautologie – wciąż staramy się je wyjaśnić, próbując dotrzeć tam, gdzie już jesteśmy. Jak pisał Martin Heidegger: „Dwa razy mówić to samo: język jest językiem – jak ma to nas dalej prowadzić? My jednak nie chcemy iść dalej. Chcielibyśmy tylko naprawdę dotrzeć kiedyś tam, gdzie już przebywamy” (Heidegger 2007, s. 6). Jeśli świat nie daje się pomyśleć, jesteśmy skazani na ciągłe egzorcyzmowanie klątwy i kulturowe oswajanie rzeczywistości, którą poznajemy. Z drugiej strony staram się myśleć o wolnej woli jako tajemnicy, znajdującej się tuż poza zasięgiem naszego widzenia. Wolność woli jest w moim przekonaniu papierkiem lakmusowym sprawczości (przynajmniej w kulturze Zachodu), a gdy spojrzymy w przeszłość, jest swoistą archeologiczną pozostałością ludzkiej podmiotowości (o dziejach pojmowania duszy, umysłu i ducha od czasów homeryckich zob. MacDonald 2019a i b). Przyjmując taką postawę, wracamy tym samym do kosmologicznych rozważań o naturze człowieka (jego nous bądź starotestamentowego ruach) i świata z czasów Parmenidesa, Heraklita czy Anaksymandra. Jedynie w najstarszych warstwach dziejowych naszego uniwersum pojęciowego (Stary Testament, eposy homeryckie) nie obserwujemy kartezjańskiego podziału człowieka na res extensa i res cogitans. Już od presokratyków narasta w Europie przeświadczenie, że tkwi w nas tajemniczy, nieuchwytny i kluczowy pierwiastek. Dopiero w XXI w. osiągnięcia neuronauki i dziedzin pokrewnych zaczynają nam uświadamiać, iż egzystencja człowieka nie zależy ani od materii, ani od ducha/duszy/umysłu, lecz jest jakością niezależną od tego podziału.
Po co nam wolność woli i kiedy może się objawiać? Czy rację ma Hannah Arendt, stwierdzając, iż „wolność pojawia się tylko tam, gdzie »chcę« i »mogę« są zbieżne” (Arendt 1994, s. 195)? Co więcej: czy wolność wymaga istnienia wolnej woli? Wielki łańcuch (Lovejoy 2009) pojmowania wolności i wolnej woli – od św. Augustyna, Marcina Lutra, Arthura Schopenhauera po Fryderyka Nietschego i Hannah Arendt – doczekał się w ostatnich latach empirycznych uzasadnień. Spór o wolną wolę wkroczył na grunt naukowy. Jak stwierdził Daniel Dennett, badania empiryczne same w sobie nie są w stanie przeważyć szali w jedną ze stron sporu filozoficznego o wolną wolę. Jednak empiria pozwala je rozjaśnić, przeformułować i skorygować, przez co dogłębnie wpływają na proces refleksji filozoficznej. Wolna wola to jednak przypadek szczególny, być może podstawowy do zrozumienia, kim jest bądź nie jest człowiek – przez jednych uznana za „konieczne złudzenie” (Philippe Meyer) bądź „iluzję” (Sam Harris, Jerry Coyne, Daniel Wegner), dla innych przyczynek do poszukiwań nowych odpowiedzi na odwieczne pytanie (Patrick Haggard, Patricia Churchland, Michael Gazzaniga; Hohol 2015). Powtórzyć należy w tym kontekście pytanie Philippe’a Meyera: „Czy w głębinach ludzkiej osobowości zostało choć trochę miejsca wolnego od podwójnej ingerencji genów i środowiska; jakaś przestrzeń, w której człowiek dokonywałby wolnych wyborów?” (Meyer 2007, s. 7). Pojawia się zatem pytanie: Kto tu rządzi – ja czy mój mózg? (Gazzaniga 2020). Przyjrzyjmy się więc co ma do powiedzenia na ten temat neuroscience? Spójrzmy na pewien eksperyment, który ponownie otworzył tę puszkę Pandory.
Eksperyment Benjamina Libeta
Za sprawą Benjamina Libeta z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley wolna wola przestała być przedmiotem wiary, a stała się przedmiotem badań. W latach sześćdziesiątych dwaj neurologowie, Hans Kornhuber i Lüder Deecke, zauważyli, że już przed dokonaniem wyboru jest możliwa rejestracja tzw. symetrycznego potencjału gotowości za pomocą elektroencefalografu (EEG), który nazwali neuronalnym markerem woli (Kornhuber, Deecke, s. 1–17). Profesor Libet, idąc tym tropem wraz ze współpracownikami, postawił fundamentalne pytanie: czy przyczyną naszych zachowań są świadome akty woli, czy też uprzednie wobec nich procesy mózgowe? Zaprojektowano eksperyment, w którym osoby badane wykonywały proste ruchy ręką, jednocześnie skupiając wzrok na tarczy zegara w pomieszczeniu. Mogły wykonać ruch w dowolnym momencie, najważniejsze było zaś, aby osoby te zapamiętały, kiedy podjęły decyzję o poruszeniu ręką. Na ich głowach były umieszczone elektrody EEG, które pozwoliły na zmierzenie potencjału gotowości. Badanych proszono o naciśnięcie przycisku w dowolnym czasie oraz zapamiętanie momentu podjęcia decyzji, podczas gdy naukowcy mierzyli aktywność elektryczną ich mózgów. Wyniki eksperymentu okazały się sensacyjne. Potencjał gotowości zarejestrowano w pierwszorzędowej korze ruchowej (ang. primary motor cortex, MI) oraz dodatkowej korze ruchowej (ang. supplementary motor area, SMA; zob. Duch 2009) około 550 milisekund przed wykonaniem ruchu. Świadomy akt woli poprzedzał ruch tylko o 200 milisekund. Wedle dominującej interpretacji przyczyną ruchu nie jest więc świadomy wybór, lecz poprzedzająca go aktywność mózgowa. Libet wbrew komentatorom starał się znaleźć miejsce (a w praktyce czas) dla wolnej woli. Twierdził bowiem, iż mimo że nasze działania inicjowane są przed pojawieniem się intencji, możliwe jest świadome weto, które może wystąpić około 100 milisekund przed zainicjowanym wcześniej wykonaniem ruchu (Libet 1985, s. 529 i n.).
Krytycy koncepcji wolnej woli często odwołują się do wyników eksperymentu Libeta – potwierdzają (według nich), że podejmowanie decyzji jest tańcem wedle muzyki i choreografii mózgu. Naciskanie przycisku nie było wynikiem świadomej decyzji uczestników badania, byli oni raczej świadkami decyzji, którą już wcześniej podjął za nich ich mózg – odgrywali już gotowy scenariusz. Komentatorzy, przekonani o tym, że wolna wola jest tylko iluzją, twierdzą, iż świadome weto, o którym wspomina Libet (około 100 ms przed ruchem), jest typową hipotezą ad hoc. W kolejnych publikacjach Benjamin Libet podjął się jednak dalszej „obrony” wolnej woli. Przede wszystkim zwrócił uwagę na to, że uświadomienie sobie decyzji o podjęciu ruchu przez badanych następuje wprawdzie po zarejestrowaniu potencjału gotowości w mózgu, ale i tak około dwóch dziesiątych sekundy przed samym wykonaniem czynności. Dawało to wolnej woli, a być może świadomości czas oraz przestrzeń na reakcję – powstrzymanie się od wykonania czynności. Te stany świadomości uznano właśnie za akty woli. Zwolennicy istnienia wolnej woli do dziś krytykują dominującą filozoficzną (deterministyczną, materialistyczną czy też fatalistyczną) interpretację eksperymentu (por. Smith 2011).
Wolność woli postawiły pod znakiem zapytania także następne eksperymenty. Badania Jeffa Millera i Judy Traveny (Travena, Miller 2002, s. 162–190) zakwestionowały wyniki Benjamina Libeta. Aaron Schurger zaś całkowicie podważył znaczenie potencjału gotowości jako neuronalnego markera woli[1]. Pojawiły się z drugiej strony kolejne argumenty na rzecz świadomych aktów woli w postaci badań Marcela Brassa (Brass 2011) oraz Richarda Passinghama (Passingham 1995). Uczeń Passinghama Patrick Haggard dowiódł, że istnieją w mózgu obszary, które odpowiadają za wyobrażenia o podejmowanych czynnościach (Haggard 2009, s. 731–733; więcej o jego badaniach zob. Wykład Patricka Haggarda). Obszarami tymi są kora ruchowa w płacie czołowym oraz tylna kora ciemieniowa. Problemem z eksperymentami przeprowadzanymi od lat osiemdziesiątych XX w. było oparcie na raportach werbalnych. To deklaracje badanych miały potwierdzać, czy działanie było wynikiem dobrowolnej decyzji. Potrzebujemy raczej badań ujawniających to, co nie może być w taki sposób zaraportowane. W związku z tym polegają one obecnie przede wszystkim na analizie czasów reakcji (Bechara, Damasio, Tranel, Damasio 1997, s. 1293–1925).
W ostatnich latach zagadnienie aktów ludzkiej woli stało się przedmiotem badań zespołu pod przewodnictwem Johna-Dylana Haynesa (Soon, Brass, Heinze, Haynes 2008, s. 543–545), który twórczo rozwinął metody Libeta i realizuje w praktyce wskazania Haggarda. Głównym novum jest wykorzystanie niedostępnego jeszcze w latach osiemdziesiątych XX w. funkcjonalnego obrazowania mózgu rezonansem magnetycznym (fMRI – Functional Magnetic Resonance Imaging). Badani podobnie jak w eksperymencie Libeta stanęli przed decyzją, której konsekwencją jest podjęcie działania. Badany decyduje o naciśnięciu jednego z dwóch przycisków. Na początku był proszony o zapamiętanie, która litera z wyświetlanego ciągu pojawiła się na ekranie, gdy podjął decyzję o naciśnięciu przycisku. Analiza zebranych danych wykazała obecność dwóch obszarów mózgu, których aktywność zwiastowała wybór danego przycisków. Co ważne, aktywność ta następowała nawet około 7 do 10 sekund przed raportowanym momentem podjęcia świadomej decyzji. Decyzja zatem tkwiła w sferze nieświadomości (Mlodinow 2016). Przypomnijmy, że Libet dostrzegł aktywność mózgu warunkującą przyszłą czynność jedynie o 550 milisekund przed jej wykonaniem (zob. Wykład Johna-Dylana Haynesa). W kolejnych badaniach zespół Haynesa zajął się prognozowaniem bardziej skomplikowanych decyzji. Osoby badane wpatrywały się w ekran, na którym wyświetlono pięć liczb jedną literę. Każdy ekran pojawiał się na sekundę, po czym był zastępowany przez kolejny. Zadanie badanych polegało na abstrakcyjnym wyborze pomiędzy dodawaniem i odejmowaniem, po wykonaniu operacji matematycznej zgodnej z decyzją na dwóch kolejnych środkowych liczbach, wyświetlających się na kolejnych ekranach. W tym samym czasie uczestnicy mieli zapamiętać, która litera widoczna była na ekranie w momencie dokonania świadomego wyboru, co pozwoliło badaczom na zebranie danych o czasie decyzji. Wyniki potwierdziły wcześniejsze badania. W większości przypadków na podstawie obserwacji pomiarów rezonansu magnetycznego możliwe było przewidywanie około 4 sekund przed świadomym wyborem, jakie operacje matematyczne wybiorą osoby badane (Soon, Hanxi He, Bode, Haynes 2013, s. 6217–6222).
Okno pogodowe wolności
Zarówno eksperyment Libeta, ustalenia Schrugera, refleksje Haggarda, badania Haynesa – mimo doświadczalnego potwierdzenia, że można przewidzieć przyszły ruch na podstawie aktywności mózgowej – projektują pewnego rodzaju przestrzeń (a przynajmniej jej nie wykluczają) do zaistnienia świadomego aktu woli. Wydaje się, że jest to swoiste okno pogodowe wolności. To właśnie w tym miejscu pojawia się miejsce dla Kairosa. Kairos, synonim odpowiedniego momentu czy szczęśliwego zbiegu okoliczności, potrafi wedle ustaleń neuronaukowych dokonać wyłomu w absolutnym panowaniu Chronosa – świecie zdeterminowanym przez boga czasu. Wiara w moment/zbieg okoliczności, w którym możliwe staje się wyrwanie z objęć losu czy też fatum, akcentowała w greckiej kulturze przekonanie o możliwości decydowania o własnym życiu, czyli poczucie osobistej sprawczości (Hamilton 1973, s. 25). Kultura chińska wykształciła coś przeciwnego – poczucie sprawczości zbiorowej (por. Nisbett 2015, s. 19–23), opartej na dążeniu człowieka do harmonii, co Konfucjusz przedstawiał w Zuozhuan przy użyciu metafory kucharza. Wyśmienity kucharz łączy bowiem aromaty, tworząc pyszny posiłek pełen harmonii (Nakamura 2005, s. 179–291; por. Rogacz 2019, s. 41–45). Jednak żaden z tworzących go aromatów nie jest całkowicie wtopiony w całość, a wyjątkowy smak wynika z połączenia rozmaitych wyróżniających się aromatów. Kultury Wschodu (w szczególności Chin) i Zachodu odzwierciedlają inne praktyki społeczne kształtujące te cywilizacje[2]. Wzorce percepcji i sposobów myślenia często są zupełnie rozbieżne. Natomiast Kairos jest intrygującym przykładem bóstwa, które możemy sobie wyobrazić w obydwu przypadkach. Poczucie sprawczości osobistej i zbiorowej to jedynie dwie twarze Kairosa.
Spór o wolność woli pokazuje, jak istotna jest interpretacja (a często nadinterpretacja w sensie, jaki nadał jej Umberto Eco; Eco, Rorty, Culler, Brooke-Rose 1996, s. 45–65) badań neuronaukowych (Marzec-Remiszewski 2016, s. 475–492). Pozostaje otwarte pytanie, czy poszukiwanie fragmentów mózgu odpowiedzialnych za stany mentalne i zachowania czegokolwiek jednoznacznie dowodzi. Co więcej, eksperymenty Libeta bądź Haynesa dotyczą nie tyle wolności decyzji, ile wolności działania. Zasadnicze dla zrozumienia odmiennej terminologii neuroscience jest podejście kompatybilistyczne, polegające na tym, że teza o determinizmie nie jest sprzeczna z koncepcją wolnej woli. Bez wątpienia wiąże się to z odrzuceniem wywodzącego się już od Platona, a wzmocnionego przez Kartezjusza dualistycznego myślenia o relacji między umysłem a ciałem. Obecnie w mózgu (ciele) dostrzega się nośnik, na którym kodowane są doświadczenia, stany mentalne właściwe dla tego, co nazywamy umysłem. To, co naukowcy są w stanie powiedzieć, dotyczy świadomych intencji realizowanych przez procesy w mózgu. Ciekawym zagadnieniem są w tym kontekście konsekwencje przyjęcia tezy o determinizmie, która przy negacji wolnej woli znosi odpowiedzialność za czyny. Wina bez woli nie istnieje. Wystarczy jedynie zaznaczyć konsekwencje dla norm społecznych i regulacji prawnych będących skutkiem przyjęcia takiego punktu widzenia[3]. Ponadto czy wolna wola i wynikająca z niej sprawczość są w pryzmacie wyników badań kognitywnych cechami właściwymi ludziom, czy istnieją organizmy żywe zdolne do „świadomych” działań? (w pryzmacie problemów moralnych zob. de Waal 2013). Sprawstwo bytów nie-ludzkich jest bowiem silnie akcentowane w ramach posthumanistyki (Kipnis 2015, s. 59–74), performatyki (Domańska 2008, s. 9–21) czy też „futurologii historycznej” autorstwa Yuvala Noaha Harariego[4]. Wskazuje się jednak, że tym, co wyróżnia działania ludzkie, jest ich intencjonalność wynikająca z posługiwania się językiem (choć w świetle obserwacji zoologa Hansa Krumera nie jest to przesądzone; Kwiatek 2017).
W świetle tych refleksji Marian Golka podkreślał, że:
Problem wolnej woli i determinizmu (a także indeterminizmu, fatalizmu, czy fatalności) wydaje się nie do rozstrzygnięcia w rozważaniach filozoficznych, a także […] w badaniach naukowych. A jednocześnie gdybyśmy przyjęli, że wolnej woli nie mamy, to musielibyśmy usprawiedliwić całe zło w świecie, uznając, że złe czyny były albo konieczne, albo całkowicie przypadkowe. Co gorsza, uznanie, że nie ma wolnej woli, a więc i winy, byłoby zrujnowaniem całego systemu wymiaru sprawiedliwości, większości zasad moralnych i założeń etycznych, a zapewne i wszystkich form ładu społecznego. Wierzymy, iż dysponujemy wolnością woli, że ta wolność umożliwia wybieranie między dobrem i złem oraz, że jest fundamentem naszej odpowiedzialności, moralności, prawa, wręcz poczucia sensu życia własnego i społecznego. To jednak, co wydaje się potrzebne i tak oczywiste, jest skomplikowane, złożone i tak niejasne, że trudno się dziwić, iż przez wielu autorów odrzucane (Golka 2017, s. 191).
José Ortega y Gasset starał się pokazać, że „człowiek nie ma natury, ale ma… historię” (Ortega y Gasset 2019, s. 221). Zaproponował pojęcie „rozumu historycznego”, który jego zdaniem:
[…] nie przyjmuje niczego jako czystego faktu, lecz każdy fakt rozpuszcza w jego macierzystym żywiole stawania się [el fieri]: patrzy, jak ten fakt się dzieje. Nie sądzi, że potrafi wyjaśniać fenomeny ludzkie, redukując je do jakiejś wiązki instynktów czy „władz” – które w istocie byłyby surowymi faktami, jak zderzenie czy przyciąganie – lecz pokazuje, co człowiek robi z tymi instynktami czy władzami, a nawet oznajmia nam, jak zaistniały owe „fakty” – instynkty i władze – będące rzecz jasna tylko ideami, interpretacjami, skonstruowanymi przez człowieka w jakiejś szczególnej sytuacji życiowej [podkr. K.K.] (tamże, s. 236).
Odnoszę wrażenie, że Ortega y Gasset trafnie określił to, jak kreujemy, jako jednostki i zbiorowości, instytucje kulturalne takie jak wolność i sprawczość. Na poziomie filogenetycznym utożsamiamy się z innymi członkami naszego gatunku (co tłumaczy np. hipoteza dzielonej intencjonalności; Tomasello 2015, s. 13–22), na poziomie historycznym wytwarzamy kulturę, a w ramach ontogenezy przekazujemy ukształtowane w procesie historycznym wytwory oraz tradycje (tenże 2002, s. 267–286). Zdaje się, że wolność woli nie jest w tym pryzmacie złudzeniem bądź iluzją, lecz niezbędnym konstruktem/wytworem społecznym i kulturowym. Jak pisał Wolfgang Prinz, wolna wola jest czymś w rodzaju ważnej instytucji społeczno-kulturowej, podległej uwarunkowaniom historycznym, która na przestrzeni stuleci stała się niezbywalną wartością ludzkości (Prinz 2006). Luźną propozycją sposobu myślenia o sprawczości na gruncie humanistyki mogłoby być pojęcie „kompetencji kulturowej” (nie w sensie natywistycznym związanym z ideą kompetencji językowej Noama Chomsky’ego; Chomsky 1982)[5], które odnosiłoby się do nabywanej w procesie historycznym samoświadomości możliwości i ograniczeń wynikających z myślenia o wolności (a właściwie wolnej woli) i sprawczości. Byłoby to zbieżne z refleksją autorów zajmujących się socjologią praktyk – w szczególności Anthony’ego Giddensa, Theodore’a Schatzkiego, Pierre’a Bourdieu czy Margaret Archer – starających się znaleźć złoty środek pomiędzy jednostką a społeczeństwem (problem agency/structure)[6]. „Kompetencję kulturową” rozumiem zatem jako umiejętność bycia-w-świecie społeczno-kulturowym poprzez intencjonalne nadawanie sensu działaniom. Nie byłbym w stanie ująć tego lepiej niż Margaret Archer, która pisała:
Nieodłącznym elementem codziennego doświadczenia jest bowiem poczucie bycia jednocześnie wolnym i zniewolonym, zdolnym do kształtowania własnej przyszłości i poddanym przytłaczającym, na pozór bezosobowym ograniczeniom. Ci, którzy w toku refleksji odrzucają megalomańskie złudzenie, że pociągają za wszystkie sznurki, a jednocześnie nie godzą się z wnioskiem, że są jedynie biernymi marionetkami, stają więc przed tym samym zadaniem – muszą jakoś ze sobą pogodzić te przeciwstawne bieguny doświadczenia, jeśli nie chcą, żeby ich zmysł moralny się stępił, a podejmowane przez nich działania „polityczne” okazały się bezowocne (Archer 2019, s. 74).
Wolna wola jest niejako oknem pogodowym wolności, współczesnym Kairosem, leżącym u fundamentów kultury europejskiej. Kultura poszerza to okno. Daje możliwości, uchyla drzwi sprawczości i wspólnotowości. Sprawczość to świadome doświadczenie poczucia kontrolowania własnych działań oraz – co kluczowe – kontroli nad zdarzeniami zachodzącymi w świecie zewnętrznym, będącymi skutkiem podejmowanych działań. Nie jest istotne, czy jest iluzją bądź złudzeniem – jej podtrzymywanie jest niezbędnym warunkiem funkcjonowania wspólnot (Wojciszke 2010) i praktyk społecznych opartych na myśleniu historycznym.
Celem zasadniczym tych luźnych rozważań jest przede wszystkim wyjście poza tautologie refleksji humanistycznej i próba przyjrzenia się innym sposobom konceptualizacji problemu wolnej woli, a co za tym idzie sprawczości. Intuicje humanistów są nie tylko potrzebne, lecz niezbędne w debatach dotykających natury człowieka i jego świadomości. Warto w tym kontekście przytoczyć tu słowa Jerzego Topolskiego:
Okazuje się, że ani fatalizm, ani woluntaryzm, ani nawet stanowisko leżące między jednym i drugim, czyli będące kompromisowymi mieszankami jednego i drugiego, nie są przekonywające. Nie biorą bowiem one pod uwagę związku między warunkami ludzkiego działania a samym działaniem. Fatalizm bierze pod uwagę tylko niezależne od człowieka warunki działania ludzkiego i od nich uzależnia bieg dziejów, przy czym fatalizm biologiczny czy geograficzny warunkom, które wysuwa, nadaje bezprawnie życie społeczne, woluntaryzm zaś bierze pod uwagę tylko ludzkie działania. Ani jedno, ani drugie stanowisko, a także stanowiska kompromisowe nie są w stanie odtworzyć mechanizmów tego działania, a zwłaszcza tego, co w mechanizmach tych odgrywa centralną rolę, czyli tego, co stało się w toku ewolucji cechą wyróżniającą człowieka, mianowicie świadomości (Topolski 2004, s. 19).
Jest to świadomość prawa weta, czyli to, co nazywamy wolną wolą. Pytanie, czym ona jest, pozostanie otwarte, możemy jednak w coraz większym stopniu analizować adekwatność sposobów użycia pojęć wolnej woli i sprawczości w odniesieniu do wiedzy o rzeczywistości wynikającej z nauk o poznaniu.
Życie człowieka mieści się gdzieś pomiędzy – koniecznością, losem i światem utkanym z fatum a wolną wolą (zob. Wilson 2016). Czy ludzką historią rządzi konieczność podobna do tej, która wymusza na przyrodzie regularne działania? Ludzkie losy nie są ani regularne, ani przewidywalne. Dzieje się nie powtarzają, lecz rymują, jak mawiał Mark Twain – czasami się nawet jąkają, wracając jako farsa[7]. Mimo to często doszukujemy się w nich swoistego fatum. Starożytne Mojry przędą człowiecze dzieje, „snują wokół człowieka wszelkie zdarzenia jego życia, obracając nim, jakby był wrzecionem; a być może… już to wszystko wyprzędły od początku” (Kubiak 1997, s. 57). Tak czy inaczej, jak pisał Michał Heller, przędza jest delikatna, łatwo się plącze oraz rwie (Heller 2016, s. 71). Kairos zezwala wówczas ludziom na moment sprawczości – ucieczkę od niewolności (por. Hayek 2015; Snyder 2019; Fromm 2014). Wolność w ostatecznym rozrachunku to poczucie władzy nad samym sobą, czyli możliwość zmiany siebie i otaczającej rzeczywistości. Jak stwierdził Laozi: „Trzeba działać, zanim coś zaistnieje” (Laozi, s. LXIII). Rolą historiografii w pielęgnowaniu idei wolnej woli oraz sprawczości (a generalnie myślenia historycznego) może stać się ukazywanie horyzontów możliwości aktorów przeszłych zdarzeń poprzez opis i próbę wyjaśnienia Historii z perspektywy jej sprawców (Sahlins 2011, s. 123–190). Tak jakby dzieje były borgesowskim ogrodem o rozwidlających się ścieżkach. Albowiem co do jednego jestem przekonany – im bardziej wierzymy w fundamentalne dla ludzkiej kultury wartości, tym mocniej one „istnieją”. Tym samym ugruntowujemy naszą wspólnotową „epistemiczną wolność” (Velleman 1989; Hills 2019, s. 6). Inaczej XXI w. stanie się opowieścią o braku sprawczości i utraconej wspólnocie. Kairos zniknie, tak samo jak się pojawił.
Przypisy
[1] Badania Schurgera odcisnęły bardzo mocne piętno na badaniach nad wolą w neuronauce. Model klasyczny procesu decyzyjnego w postaci: intencja – decyzja – przygotowanie – akcja, został zakwestionowany; zamiast tego Schurger i współpracownicy zaproponowali model stochastyczny (czyli oparty na losowości), eliminujący decyzję z kognitywnej ontologii: kontekst – fluktuacje – akcja, przy czym nie wykluczyli krótkiego momentu decyzyjnego po etapie fluktuacji (Schurger, Sitta, Dehaene 2012).
[2] Ważnym zagadnieniem jest/powinna być refleksja nad innymi kulturami, które wymykają się temu dualistycznemu rozróżnieniu.
[3] Przykładem aktualności tego typu rozważań jest sprawa Stefanii Albertani, skazanej na dożywocie za uprowadzenie oraz próbę zamordowania swoich rodziców, a także zabójstwo siostry, którą przymusiła do przyjęcia śmiertelnej dawki leków, po czym spaliła jej zwłoki. W 2011 r. sędzia Luisa Lo Gatto zmieniła wyrok Albertani na 20 lat więzienia, przychylając się do argumentacji obrony, powołującej się na wyniki badań neuroobrazowych i genetycznych. Adwokaci twierdzili, iż jej mózg w porównaniu z grupą kontrolną wykazuje ubytki istoty szarej w przedniej korze zakrętu obręczy (ACC) – co łączy się wedle specjalistów ze zmniejszeniem zdolności do hamowania zachowań impulsywnych – a także w korze wyspy, co łączono ze zwiększonymi zachowaniami agresywnymi. Sędzia wzięła też pod uwagę niską aktywność związanego z funkcjonowaniem kilku neuroprzekaźników genu MAOA (nazywanego „genem wojownika”), co koreluje z antyspołecznymi zachowaniami. Ostatecznie sędzia Luisa Lo Gatto uznała Albertani za „częściowo niepoczytalną” (Kwiatek 2018; por. Baum 2016).
[4] W moim przekonaniu prace Harariego są wyjątkowe. Realizują to, o czym od lat pisze Edward Wilson, czyli są swoistą „konsiliencją” wiedzy. Gdy próbuję znaleźć odpowiednią nazwę dla jego refleksji, zdaje mi się, że „futurologia historyczna” (bynajmniej nie w pejoratywnym sensie) jest adekwatną etykietą, przede wszystkim ze względu na linię argumentacyjną przyjmowaną w ostatnich książkach dotyczących przyszłości ludzkości. Sam autor z pewnością by się odżegnywał od szufladkowania go, lecz niestety jak sam wielokrotnie o tym wspomina, nasze mózgi uwielbiają ekonomię poznawczą i szybkie ścieżki rozumowania (np. heurystyki Daniela Kahnemana). W tym miejscu warto także wspomnieć o poglądach Harariego na problem wolnej woli. Uważa on, w świetle badań neuronaukowych i genetycznych, iż wolna wola jest nie tyle konieczną, ile zbędną iluzją (Harari 2018). Podejście Harariego przypomina koncepcje Schopenhauera. (Bugla 2013).
[5] N. Chomsky, Zagadnienia teorii składni, Wrocław 1982; „Kompetencja językowa” leżąca u podstaw paradygmatu gramatyki generatywnej była rozwijana przez kolejnych badaczy, np. Raya Jackendoffa czy Jerry’ego Fodora. Skłaniam się jednak ku krytykom, ze względu na skrajnie mechanistyczne i uniwersalistyczne podejście do zjawisk językowych oraz kulturowych – moim zdaniem nieadekwatne w stosunku do badanych przedmiotów. Stąd pojęcie „kompetencji kulturowej”, któremu bliżej do idei „kompetencji komunikacyjnej” Della Hymesa z 1966 r., będącej odpowiedzią na tekst Chomsky’ego.
[6] Kompleksowo o teorii podmiotowego sprawstwa zob. Iwińska 2015. Inną perspektywę odnośnie do sprawczości proponuje się w ramach dyskursu postkolonialnego. Jest to jednak temat na zupełnie odrębną opowieść. Wystarczy w tym miejscu wspomnieć o trafnej pod wieloma względami analizie sprawczości autorstwa Homiego Bhabhy i tezie o jej przygodnym charakterze. Bez wątpienia w świetle badań z zakresu neuroscience (szczególnie hipotezy Schurger i in.). Zob. Bhabha 2010, s. 183–214.
[7] Por. aforyzm Stanisława Jerzego Leca „Historia się nie powtarza? Może. Ale się jąka”.
Bibliografia
Archer M. (2019), Kultura i sprawczość. Miejsce kultury w teorii społecznej, tłum P. Tomanek, Warszawa.
Arendt H., Co to jest wolność? [w:] tejże, Między czasem minionym a przyszłym. Osiem ćwiczeń z myśli politycznej, tłum. M. Godyń, W. Madej, Warszawa 1994.
Bartoś T., Klątwa Parmenidesa, Warszawa 2020.
Baum M.L., The Neuroethics of Biomarkers: What the Development of Bioprediction Means for Moral Responsibility, Justice, and the Nature of Mental Disorder, Oxford 2016.
Bechara A., Damasio H., Tranel D., Damasio A.R., Deciding Advantageously Before Knowing the Advantageous Strategy, „Science” 1997, t. 275 (5304).
Bhabha H., Miejsca kultury, tłum. T. Dobrogoszcz, Kraków 2010.
Bugla A., Schopenhauerowska krytyka pojęcia wolnej woli a perspektywa współczesnej neurobiologii, [w:] Współczesne i historyczne konteksty wolności, red. L. Kopciuch, Lublin 2013.
Chomsky N., Zagadnienia teorii składni, tłum. I. Jakubczak, Wrocław 1982.
Domańska E., Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami, „Kultura Współczesna” 2008, nr 3.
Eco U., Rorty R., Culler J., Brooke-Rose Ch., Interpretacja i nadinterpretacja, tłum. T. Biedroń, red. S. Collini, Kraków 1996.
Fromm E., Ucieczka od wolności, tłum. O. i A. Ziemilscy, Warszawa 2014.
Gadamer H.G., Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, tłum. B. Baran, Warszawa 2013.
Gazzaniga M., Kto tu rządzi – ja czy mój mózg? Neuronauka a istnienie wolnej woli, tłum. A. Nowak, Sopot 2020.
Golka M., Paradoksy wolności, Warszawa 2017.
Haggard P., The Sources of Human Volition, „Science” 2009, t. 324.
Hamilton E., The Greek Way, New York 1973.
Harari Y.N., Bomba zegarowa w laboratorium [w:] tegoż, Homo deus. Krótka historia jutra, tłum. M. Romanek, Kraków 2018.
Harari Y.N., 21 lekcji na XXI wiek, tłum. M. Romanek, Kraków 2018.
Hayek F. von, Droga do zniewolenia, tłum. K Gurba i in., Kraków 2015.
Heidegger M., W drodze do języka, tłum. J. Mizera, Warszawa 2007.
Heller M., Bóg i geometria. Gdy przestrzeń była Bogiem, Kraków 2016.
Iwińska K., Być i działać w społeczeństwie. Dyskusje wokół teorii podmiotowego sprawstwa, Kraków 2015.
Kipnis A., Agency between humanism and posthumanism: Latour and his opponents, „Journal of Ethnographical Theory” 2015, t. 5 (2).
Kornhuber H., Deecke L., Changes in brain potentials with willful and passive movements in humans: The readiness potential and reafferent potentials, „Pflügers Archiv: European Journal of Physiology” 2016, t. 468 (7).
Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.
Kwiatek Ł., Przemów, a cię ochrzczę. O małpach wychowanych na człowieka, Kraków 2017.
Laozi, Taoteking.Księga sensu i życia.
Libet B., Uncoscious Cerebral Imitative and Role of Conscious Will in Voluntary Action, „The Behavioral and Brain Sciences” 1985, t. 8.
Lovejoy A., Wielki łańcuch bytu. Studium historii pewnej idei, tłum. A. Przybysławski, Gdańsk 2009.
MacDonald P.S. (2019a), History of the Concept of Mind, t. 2: The Heterodox and Occult Tradition, Taylor&Francis Group 2019.
MacDonald P.S. (2019b), Psychē. Dzieje pojęcia. Dociekania o duszy, umyśle i duchu od Homera do Hume’a, tłum. I. Kania, Warszawa 2019.
Marzec-Remiszewski M., Czy wnioski z eksperymentów naukowych badających wolną wolę są uzasadnione? Przegląd i analiza krytyki eksperymentów Benjamina Libeta i Johna‑Dylana Haynesa, „Argument” 2016, t. 6 (2).
Meyer P., Złudzenie konieczne. Biofilozofia I, tłum. W. Jadacka, Warszawa 1998.
Mlodinow L., Nieświadomy mózg. Jak to, co dzieje się za progiem świadomości, wpływa na nasze życie, tłum. J. Szajkowska, Warszawa 2016.
Nakamura H., Systemy myślenia ludów Wschodu. Indie, Chiny, Tybet, Japonia, tłum. M. Kanert, W. Szkudlarczyk-Brkić, Kraków 2005.
Nisbett R., Geografia myślenia. Dlaczego ludzie Wschodu i Zachodu myślą inaczej?, tłum. E. Wojtych, Sopot 2015.
Ortega y Gasset J., Historia jako system [w:] tegoż, Idee, przeświadczenia, historia, tłum. I. Kania, Warszawa 2019.
Passingham R.E., The Frontal Lobes and Voluntary Action, Oxford 1995.
Prinz W., Free Will as a Social Institution [w:] Does Consciousness Cause Behavior, red. S. Pockett, W.P. Banks, Sh. Gallagher, Cambridge 2006.
Rogacz D., Chińska filozofia historii. Od początków do końca XVIII wieku, Poznań 2019.
Sahlins M., Kultura i sprawstwo w historii [w:] tegoż, Z przeprosinami dla Tukidydesa. Rozumienie historii jako kultury i odwrotnie, tłum. W. Usakiewicz, Kraków 2011.
Soon C.S., Brass M., Heinze H.J., Haynes J.-D., Unconscious Determinants of Free Decisions in the Human Brain, „Nature Neuroscience” 2008, t. 11 (5), s. 543-545.
Soon C.S., , Hanxi He A., Bode S., Haynes J.‑D., Predicting free choices for abstract intentions, „Proceedings of the National Academy of Science” 2013, t. 110(15).
Snyder T., Droga do niewolności. Rosja, Europa, Ameryka, tłum. B. Pietrzyk, Kraków 2019.
Tomasello M., Kulturowe źródła ludzkiego poznawania, tłum. J. Rączaszek, Warszawa 2002.
Tomasello M., Historia naturalna ludzkiego myślenia, tłum. B. Kucharczyk, R. Ociepa, Kraków 2015.
Topolski J., Wolność i przymus w tworzeniu historii, Poznań 2004.
Travena J., Miller J., Cortical Movement Preparation before and after a Conscious Decision to Move, „Consciousness and Cognition” 2002, t. 11(2).
Duch Włodzisław (2009), Jak działa mózg, http://www.is.umk.pl/~duch/Wyklady/Mozg/09-3-ruch.htm, dostęp 31 V 2020.
Hills T.G. (2019), Neurocognitive free will, https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rspb.2019.0510, dostęp 5 VI 2020.
Hohol M. (2015), Iluzoryczny jak wolna wola, https://www.tygodnikpowszechny.pl/iluzoryczny-jak-wolna-wola-28813, dostęp 4 VI 2020.
Kwiatek Ł. (2018), Życie bez wolnej woli, https://www.granicenauki.pl/zycie-bez-wolnej-woli-151583, dostęp 4 VI 2020.
Schopenhauer A., O wolności ludzkiej woli, https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/schopenhauer-o-wolnosci-ludzkiej-woli.pdf, dostęp 4 VI 2020.
Schurger A., Sitta J.D., Dehaene S. (2012), An accumulator model for spontaneous neural activity prior to self-initiated movement, www.pnas.org/cgi/doi/10.1073/pnas.1210467109, dostęp 2 VI 2020.
Smith K., (2011) Neuroscience vs philosophy: Taking aim at free will, https://www.nature.com/articles/477023a dostęp 2 VI 2020.
Tischner J. (1992), Kairos. Rozmowy z ks. prof. Józefem Tischnerem, https://ninateka.pl/audio/kairos-rozmowy-z-ks-prof-jozefem-tischnerem, dostęp 29 V 2020.
Wykład Johna-Dylana Haynesa, O odczytywaniu myśli i wolnej woli, https://www.youtube.com/watch?v=MgLSagljezM, dostęp 2 VI 2020.
Wykład Patricka Haggarda https://www.copernicuscollege.pl/wyklady/wolna-wola-a-swiadomosc, dostęp 29 V 2020.
Wywiad z Marcelem Brassem (2011) The Neuroscience of Free Will, Zob. http://commonsenseatheism.com/?p=12153, dostęp 2 VI 2020.
Korekta językowa: Beata Bińko
Piękna młodość, dobre czasy?
MARCIN KULA
Piękna młodość, dobre czasy?
Aleksandra Leyk, Joanna Wawrzyniak, Cięcia. Mówiona historia transformacji, Wydawnictwo „Krytyki Politycznej”, Warszawa 2020
Recenzowana książka zdobyła moje serce już w boju wstępnym. Jest pracą z zakresu historii społecznej, dziś mało popularnej. Autorki odnoszą się do historii najnowszej, czyli wchodzą na pole ostrej bitwy, ale to innym pozwalają zabierać głos. Badają socjalistyczny przemysł oraz drogi jego prywatyzacji. Rozpoznanie tych zagadnień jest nie mniej ważnym elementem wiedzy o transformacji niż tropienie tajnych współpracowników i sensowniejszym działaniem w odniesieniu do przeszłości niż przemeblowywanie wizji historii i nazw miejscowych. Co nie najmniej ważne, autorki napisały książkę z bliskiego memu sercu pogranicza historii i socjologii. W kwestii refleksji nad stosunkami pracy w socjalistycznym przemyśle kontynuują drogę, którą w moim otoczeniu szła prof. Małgorzata Mazurek (Socjalistyczny zakład pracy, 2005). Oczywiście zarówno w konwencji socjologii, jak historii można by posuwać się dalej. Autor książki o prywatyzacji zakładów w Bydgoszczy i regionie Sławomir Kamosiński wykorzystał na przykład akta archiwalne dotyczące poszczególnych zakładów (Przedsiębiorstwa w przebudowie, 2015). Sam chętnie widziałbym głębsze zajęcie się autorek kwestią subiektywizmu pamięci. Rozumiem jednak, że grubą książkę trzeba kiedyś zamknąć.
Podstawą studium
są wywiady zebrane przy pomocy studentów socjologii UW – co cieszy, gdyż nie ma
lepszej metody kształcenia niż aktywny udział w badaniu. Przekazane treści
zarysowują dużo realiów PRL. Niektóre z nich są pyszne – na przykład opis
sytuacji, gdy fabryka papieru podejmuje produkcję papieru toaletowego, by mieć
go na wymianę na potrzebne jej części do maszyn z innymi fabrykami. Kierowca
dyrektora fabryki wozi zapas papieru toaletowego jako specyficzny prezent dla
milicjantów zatrzymujących go za wykroczenia drogowe – a oni chętnie
zaspokajają się takim „mandatem”. Dyrektor PolMotu, czyli państwowej firmy
obracającej wyprodukowanymi samochodami, obiecuje ministrowi, ze sprzeda ich
tyle, ile trzeba i gdzie trzeba, ale oczekuje od ministra talonów na samochody
dla pracowników. Wprost mówi mu, że załatwi transakcję, jeśli dostanie talony.
Jest dumny, jak wielu pracownikom dał talony (s. 336: „Tą metodą co siódmy
pracownik przez te cztery lata otrzymał [sic!]
ode mnie [sic!] samochód”). Miejscowy
sekretarz PZPR przestrzega dyrektora czegoś tam przed stosowaniem zachodnich
metod kontroli jakości przy wykorzystywaniu licencji Uniroyal na produkcję
opon. Ten odpowiada: „Prawie mnie pan przekonał. Tylko niech pan przekona
oponę, żeby ona była dobra na sposób socjalistyczny czy kapitalistyczny. Oni
dostarczają system, który ma gwarantować, że ta opona będzie dobra” (s. 290).
Przypomina się przedstawienie STS-u, w którym aktor deklarował: „Nie ma kapitalistycznego
zeszytu w kratkę. Nie ma socjalistycznego zeszytu w kratkę. Jest tylko dobry
lub zły zeszyt w kratkę” (cyt. z pamięci).
Mimo takich
„kawałków” przy lekturze rzuca się w oczy nostalgia udzielających informacje za
minionymi czasami. Zakłady, w których pracowali za PRL, rysują się
sympatycznie, ludzko, jako miejsca, gdzie się żyło życiem wspólnotowym. W
wywiadach wracają wątki opieki nad pracownikami w postaci premii, wycieczek,
organizowania dnia kobiet, funkcjonowania bufetów, stołówek, sklepów
zakładowych, ośrodków wypoczynkowych, udzielania pomocy w sprawach
mieszkaniowych… Pracownicy wspominają nieco rodzinne stosunki między nimi:
obchodzenie imienin, opijanie 1 Maja (wódka w czajniku!)… Mówią o pracy całych
rodzin, nawet kolejnych pokoleń w tych samych fabrykach… Nawet sekretarze PZPR
wspominani są jako tacy, do których można było pójść i uzyskać pomoc. Nie widać
w ich wypadku wielkiego zapału ideologicznego. Przynależność do partii jest z
obu stron traktowana pragmatycznie, nieraz instrumentalnie.
W sumie z tym
systemem – przynajmniej w świetle wspomnień – dawało się współżyć, może nawet
nie było w nim źle. Jest to obraz zupełnie inny niż nasz o takich zakładach,
formułowany z zewnątrz, i ten, który robotnicy ujawnili dosyć masowo w 1980 r.
(Pracownica FSO, która w ramach Solidarności przygotowywała wybory 1989 na
warszawskiej Pradze, s. 382: „Była taka radość, taka euforia, że nareszcie nie
ma tej komuny, tej ciemnoty, którą nam wciskali. Jest nadzieja, że będzie
lepiej. Wtedy wszyscy myśleliśmy jednymi kategoriami”).
Rozmówcy badaczy
dużo mówią o FSO. Ta fabryka była prawie symbolicznym przykładem przemysłu
PRL-owskiego. Powstała od zera, miała stanowić robotnicze przeciwstawienie
urzędniczo-inteligenckiego miasta, była przeogromna… i nic z niej nie pozostało
po transformacji. Byli pracownicy mówią o niej raczej dobrze. No cóż, nie byłem
robotnikiem FSO. Mam jednak pewne wspomnienia o niej – bowiem posługiwałem się
samochodem tam wyprodukowanym. Żerańskie samochody miały zaś pewną fatalną
wadę: często się psuły. Pamiętam, jak kiedyś w zimie wiozłem rodzinę do
Zakopanego dużym fiatem, którego nowy rozrusznik był uprzejmy się zepsuć 50 km
za Warszawą. Ponieważ, zwłaszcza z dziećmi, trzeba czasem na takiej trasie
stanąć, więc starałem się stawać na pochyłych odcinkach szosy – by żona mogła
mnie łatwiej popchnąć. Przy przejeździe w tłoku przez Gorce „modliłem się”, by
silnik nie zgasł – ponieważ pod górę nie można zapalić samochodu „na pych”, a
zatrzymałbym ruch na wąskiej szosie. W szczególności żerańskie samochody
okropnie nie lubiły rano zapalać. W zimie ludzie wręcz brali akumulatory do
domu, by nie słabły. Akumulator to nie piórko. Wszystko było jednak lepsze od
porannego „piłowania” rozrusznika, dobiegającego z każdego kąta parkingu. Do
dziś, gdy słyszę czasem takie piłowanie, myślę: „Co za szczęście, że to już nie
ja!”.
Beznadziejnie
brakowało części zamiennych, a mnie zdarzyła się potrzeba zdobycia całej nowej
karoserii. Inny kierowca zrobił sobie mianowicie garaż w kufrze mojego
samochodu. Ja wyszedłem z tego cało, ale nadwozie do niczego się już nie
nadawało. Zostawmy na boku, jak zdobyłem przydział na nowe – bo bez przydziału
sprawa byłaby beznadziejna. Zdobyłem je jednak. Oznaczonego dnia wynająłem
samochód pomocy technicznej i pojechałem po karoserię. Samochód wjechał wraz ze
mną na teren fabryki rano, gdyż samego kierowcy później by nie wpuszczono.
Kierowca, znający życie, zaraz za bramą poszedł spać – wiedział, że ja przed
końcem dnia nie uporam się z moją karoserią. Sam zaś przystąpiłem do
załatwiania gigantycznych formalności i płatności. Wszystko było zorganizowane
tak, ażebym musiał przemierzać w obu kierunkach teren FSO, mający długość kilku
przystanków tramwajowych – tylko w środku nie było tramwaju. Na dodatek przerwy
śniadaniowe urzędniczek miały charakter kroczący i były chyba skorelowane z
załatwianiem przeze mnie kolejnych etapów sprawy. Każda następna urzędniczka
zaczynała przerwę, gdy ja się do niej zbliżałem. W sprawach motoryzacji każdy,
kto czymś dysponował, miał wówczas silną władzę. Diagnosta lub właściciel
stacji obsługi byli królami. Urzędniczki FSO były więc co najmniej królewnami.
Stopniowo dzień
zbliżał się do końca, a ja do końca mojej drogi i moich sił także. Karoseria
została załadowana na samochód pomocy technicznej. Kolejni nabywcy z
karoseriami na samochodach ustawili się karnie w kolejkę do ostatniego etapu:
kontroli straży przemysłowej. Ta interesowała się specyficznie jedną sprawą:
czy w karoserii nie zamontowano czegoś (np. lusterka), do którego nabywca nie miał
prawa bądź za ten element nie zapłacił. U mojego poprzednika wykryto „nadwyżkę”
w postaci wlewu benzyny. Tłumaczył, że taką karoserię mu sprzedano, że on
przecież tego wlewu nie umieścił w niej sam. Nic nie pomagało. Zdenerwowany
facet wziął więc młotek od najbliższego robotnika i jednym uderzeniem wybił
nieszczęsny wlew (niszcząc go oczywiście i gdzieś odrzucając). Mnie
zakwestionowano jedynie tabliczkę „125p” („Emblemat się panu nie należy”).
Tabliczka na szczęście dała się oderwać ręką.
Gdy porównuję swoje
wspomnieniach z tego dnia spędzonego za murem na Stalingradzkiej (dziś
Jagiellońskiej) – a mógłbym rzecz rozwijać – ze wspomnieniami pracowników
fabryki zawartymi w książce, to czuję zawodowo ekscytujący niepokój. Mam w
końcu przed sobą dwa źródła (moje wspomnienia też są coś warte!). Mówią one co
innego. Jako historyk powinienem z tego wybrnąć. Nie potrafię. Mogę tylko
pytać: czy mojego pokolenia obraz PRL był przesadnie czarny – nawet jeśli sam
nie poczuwałbym się do takiego grzechu? Czy myśmy zwracali uwagę na inne sprawy
niż nasi współobywatele robotnicy? Czy te socjalistyczne fabryki dawały ludziom
coś przypominającego bardziej cywilizację agrarną (wieś sąsiadów skupionych
wokół dziedzica-opiekuna) niż zakład pracy w stylu kapitalistycznym? To byłoby
notabene ciekawe w kontekście obecnego rozgrywania w polskiej polityce hasła
Polski „solidarnej” przeciw „liberalnej” (niezależnie od zakładanej treści tych
terminów). Czy też może zwłaszcza byłym pracownikom żal, że w skrajnym wypadku
– jak w FSO – po sprywatyzowanej na rzecz kapitału zagranicznego fabryce mógł
pozostać pusty plac z resztką ruin? (To też byłoby ciekawe z punktu widzenia
części dzisiejszego dyskursu politycznego!).
A może starsi już
dziś ludzie upiększają swoją młodość w sytuacji, gdy życie na ogół ich nie
pieści? Czy dla różnych przyczyn może przeczerniają nową rzeczywistość? W końcu
nawet w kapitalistycznych fabrykach na świecie istnieją jakieś społeczności
pracownicze, podczas gdy w dzisiejszej Polsce stopień zorganizowania się
robotników w związki zawodowe jest zaskakująco niski. Rozumiem, że atomizację
można odczuwać jako nieprzyjemną zmianę i respondenci mogą się do tego
ograniczyć – ale zagadnienie jest warte dalszych studiów ze strony badaczy.
Może zaś „wydźwięk” (słowo znane w dyskursie komunistycznym!) książki wynika z tego, że osoby przeprowadzające wywiady, należące już do następnego pokolenia, nie dociskały opowiadających, gdyż same inaczej patrzą na PRL niż my – a dokładniej niż wielu z nas patrzało zwłaszcza w trakcie końcowej kompromitacji systemu i po jego upadku? Zmiana postrzegania, a nawet częściowa rehabilitacja zjawiska w kolejnych pokoleniach badaczy nie jest nowa w dziejach historiografii. Na dzień dzisiejszy skonstatujmy, że niezależnie od tego, na jakim obrazie stanie za 100 lat, lepsza jest różnica spojrzenia niż budowanie jednolitej, chwalebnej wizji historii kraju bohaterskiego i dumnego.
Redakcja językowa: Beata Bińko
Sto lat po plebiscycie na Warmii, Mazurach i Powiślu. Jak pamiętać o klęsce?
Pomnik plebiscytowy w Olsztynie odsłonięty 8 lipca 1928 r. Monument został wysadzony przez żołnierzy Armii Czerwonej w roku 1945.
ROBERT TRABA
Sto lat po plebiscycie na Warmii, Mazurach i Powiślu. Jak pamiętać o klęsce?
Relacje „my – oni” zbudowane na zasadzie „dobry – zły”
i kreacji wroga są stale elementem życia społeczno-politycznego. Przypominając
plebiscyt w tym kontekście, być może bardziej zgłębimy postawy i emocje ludzi
tamtych czasów, a jednocześnie lepiej będziemy rozumieć współczesne konflikty
polityczne. Strategia „wroga” przynosi często efektowne zwycięstwa. Leczenie
się z narzuconej wrogomanii i ojkofobii trwa pokolenia.
Każdy wiec przedplebiscytowy
był starannie zainscenizowany. Tym razem przywódca wschodniopruskiego ruchu małych
ojczyzn Max Worgitzki (1884–1937) wprowadził na scenę wychudłą krowę. Miała
symbolizować upadłą gospodarkę odradzającej się polskiej państwowości. W finale
wiecu krowa ze zmęczenia położyła się, a Worgitzki postawił na jej karku nogę,
dając jasno do zrozumienia, kto wygra plebiscyt: Wróg, czyli Polska, zostanie
pokonany! W biograficznym filmie Emigrant
(1995) tak właśnie olsztyński wiec wspominał urodzony w stolicy Warmii Tadeusz
Nowakowski (1917–1996), polski pisarz (bestselerowy Obóz Wszystkich Świętych), od 1945 r. na emigracji, w latach osiemdziesiątych
kronikarz papieskich podróży, redaktor Radia Wolna Europa. Bardziej
prawdopodobne, że sytuację utrwalił trzyletniemu Tadeuszowi jego ojciec,
ówczesny redaktor „Gazety Olsztyńskiej”, Stanisław Nowakowski (1889–1942).
Obrazek był tak wstrząsający dla kilkuletniego dziecka, że z czasem Nowakowski
postanowił nigdy nie odwiedzić niemieckiego Allenstein. Wrócił do polskiego
Olsztyna po 70 latach. W 1990 r. władze miasta nadały mu tytuł honorowego
obywatela!
Po co pamiętać?
Klęska poniesiona przez stronę polską w
plebiscycie na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 r. przerosła najbardziej
pesymistyczne scenariusze. Na 422 067 uprawnionych do głosowania w
plebiscycie wzięło udział 87,4% mieszkańców wschodniopruskich powiatów. Na
Mazurach i Warmii „za Polską” oddano 7924 głosy, czyli 2,14%, „za Prusami
Wschodnimi” 97,86%. Statystykę poprawiali nieco polscy mieszkańcy drugiego
okręgu wyborczego – Powiśla (Kwidzyn), ale i tak porażka była druzgocąca.
Pamięć o plebiscycie nie weszła do kanonu
chlubnych wydarzeń historii Polski. Polska tożsamość w okresie międzywojennym
konsolidowała się wokół innych, ważniejszych ze względu na interes
odbudowywanego państwa, wydarzeń historycznych. Plebiscyt istniał jedynie w
wymiarze regionalnym, tyle że pamiętali o nim Niemcy, a Polacy siłą rzeczy
musieli stworzyć własną opowieść w powodzi corocznych ludowych festynów pamięci
organizowanych przez niemiecką większość. Obok rocznic bitwy pod Tannenbergiem
z sierpnia 1914 r. niemieckie zwycięstwo plebiscytowe było najpopularniejszym
świętem historycznym międzywojennych Wschodnioprusaków. Polscy Warmiacy i
Mazurzy budowali swoją pamięć historyczną wokół zwycięstwa pod Grunwaldem i
wielkich rocznic narodowych.
Po co dzisiaj wracać do plebiscytu? Zadając
to pytanie, wkraczamy w sens nauczania historii w ogóle: Po co uczyć historii?
Otóż uniwersalny sens opowiadania przeszłości powinien polegać na nauczaniu
myślenia historycznego, bo tylko tak możemy poznawać mechanizmy społeczne i
lepiej rozumieć człowieka w czasie. Historia plebiscytu na Warmii, Mazurach i
Powiślu może być pod tym względem bardzo pouczająca.
Europejskie złudzenie
„Nikt z nas nie cieszył się złudzeniem, ażeby
Warmia i Mazury przejść mogły w całości na łono Polski za pomocą plebiscytu” –
konstatowała ukazująca się od 1886 r. „Gazeta Olsztyńska” (1920, nr 84).
Najbardziej zapewne liczono na polskie głosy w południowej Warmii, gdzie
mieszkało ponad 60 tys. ludności polskojęzycznej, a katolicyzm tworzył
dodatkową więź z tradycją Rzeczypospolitej. Tymczasem w najbardziej nasyconym
polską aktywnością narodową i polityczną powiecie olsztyńskim „za Polską”
głosowało jedynie nieco ponad 5 tys. Warmiaków, a „za Prusami Wschodnimi” ponad
48 tys.
Jeszcze gorzej było na Mazurach. Według
oficjalnych pruskich statystyk, które z pewnością nie służyły zawyżaniu liczby
ludności polskojęzycznej, w 1910 r. językiem polskim posługiwało się w
poszczególnych powiatach od 35% (giżycki) do 71% (szczycieński) mieszkańców.
Największym kuriozum okazały się wyniki głosowania w położonym na północny
wschód od Ełku powiecie oleckim. Podobnie jak Węgorzewo, Olecko znalazło się
poza strefą plebiscytową ze względu na to, że – jak argumentowała strona
niemiecka – mieszkańcy ulegli pełnej germanizacji. Jednak na wyraźne żądanie
polskich negocjatorów na konferencji pokojowej w Paryżu w końcu i w tym
powiecie postanowiono przeprowadzić referendum, ponieważ… mieszkała tam w 1910
r. ponad 1/3 ludności polskojęzycznej. Wynik plebiscytu był ekstremalnie
niekorzystny dla Polski: zagłosowało na nią 0,007% uczestników, czyli w
liczbach bezwzględnych oddały swój głos 2 osoby – europejski rekord porażki, jeśli
chodzi o ówczesne tereny plebiscytowe od Adriatyku po Morze Bałtyckie.
Już pod koniec XIX w. francuski socjolog
Ernest Renan przestrzegał, by nie dać się zwieść wierze w statyczność poczucia
narodowego i przekonaniu, że wyłącznie język i inne tzw. obiektywne kryteria
określają tożsamość narodową. Do klasyki refleksji nad procesami
narodowotwórczymi przeszła jego teza, że egzystencja narodu to
codzienny, nieustający plebiscyt (1882). Nic bardziej trafnego i dosłownego w
odniesieniu do sytuacji roku 1920 na Warmii i Mazurach.
Europa wszakże zdawała się nie dostrzegać istoty słów Renana.Rozpad imperiów po I wojnie
światowej (Rosja, Austro-Węgry i cesarskie Niemcy) stworzył nie tylko
konieczność wymyślenia nowej, narodowej mapy Europy, wytyczenia granic, lecz
także ustanowienia kryteriów definiowania narodu. Ich osnową stała się zasada samostanowienia
narodów. W praktyce politycznej wytyczyła amerykańską, przygotowaną przez
prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona (1856–1924), strategię dla Europy, która
pozwoliła powstać na gruzach upadłych imperiów Polsce i kilku innym nowym
państwom narodowym. Jej leninowska wersja dała impuls do odrodzenia narodom
tworzącego się Związku Sowieckiego. W odniesieniu do wieloetnicznych terytoriów
pograniczy kulturowych okazała się jednak fiaskiem. Nie rozwiązywała
konfliktów, prowadziła wręcz do ich zaostrzenia. Bo któż miał stanowić o
wyłączności do jakiegoś terytorium, gdy zamieszkiwały je dwie, trzy albo cztery
koegzystujące od wieków mniejszości etniczne i językowe?
Na przełomie XIX i XX w. w całej Europie
rozpowszechniona była tradycja ludoznawstwa poszukującego egzotyczności
zwyczajów i archaiczności kultywowanych języków rodzimych, szczególnie na
pograniczach Europy Środkowej. Ta myśl fascynowała nie tylko intelektualistów i
literatów, ale wywierała także wpływ na polityków. Język i zwyczaje miały
stanowić o obiektywnej przynależności narodowej. Tyle że już wówczas narody
ulegały procesom dynamicznych zmian. Sens definiowania narodów nie był dany raz
na zawsze, lecz zadany jako wyzwanie pokoleniowe, w konfrontacji z
nowoczesnością i masowymi migracjami. Doświadczenie europejskich plebiscytów po
I wojnie światowej na pograniczach, takich jak m.in. Mazury i Warmia, pokazuje,
jakim złudzeniem było rozumienie narodu tylko przez język ojczysty i zwyczaje.
Być może Europa powojnia, otrząsająca się z
barbarzyństwa wzajemnego wyniszczania w działaniach zbrojnych i wewnętrznie
zdekolonizowana przez upadek mocarstw, była skazana na życie w realnym
złudzeniu tworzenia nowego, lepszego świata? W rzeczywistości przez kolejne 30
lat kontynentem targały liczne konflikty społeczne i polityczne, których
tragicznym finałem była II wojna światowa.
Kreator niemieckiej akcji plebiscytowej,
wspomniany Max Worgitzki, napisał rok po plebiscycie: „Nie ulega wątpliwości,
że gdyby plebiscyt został przeprowadzony wiosną 1919 roku, zakończyłby się
zupełnie innym wynikiem niż półtora roku później. Należy przypuszczać, że przy
zręcznej pracy Polaków cały obszar plebiscytowy byłby dla nas stracony”. W ten
sposób potwierdził polskie złudzenie o możliwości wygrania plebiscytu. Czyżby
więc realnie istniała szansa na polskie zwycięstwo?
Ahistoryczność tezy Worgitzkiego nie jest
żadnym paradoksem. Autor był inteligentnym i ambitnym graczem na scenie
wydarzeń 1920. Publicysta, pisarz, aktywista społeczny i animator kultury (w
1925 doktor honoris causa Uniwersytetu Królewieckiego) uruchomił w południowych
Prusach Wschodnich masowy ruch obrony ziemi ojczystej. Nigdy wcześniej ani później nie powstały w tym regionie tak masowe
organizacje, zrzeszające ponad 100 tys. członków, z oddziałami w każdej
parafialnej wsi. Pisząc o szansie Polaków wiosną 1919 r., fantazjował. Europa
dopiero ocierała powoli krwawiące rany niedawno zakończonych działań wojennych,
trwała konferencja pokojowa w Wersalu (traktat podpisano 28 czerwca), nikt
wtedy jeszcze nie mógł znać dokładnie scenariusza zdarzeń na najbliższy rok.
Kalkulacje o zwycięstwie Polaków nie miały żadnych podstaw poza jedną – chęcią
pokazania, że to on, Max Worgitzki, przez stworzony przez siebie ruch społeczny
obronił Prusy Wschodnie przed polską inwazją. Wybujała ambicja Worgitzkiego nie
zmienia faktu, że z perspektywy niemieckich interesów stworzył oryginalny ruch
społeczny, którego sens wyrażała filozofia małej ojczyzny Warmiaków i Mazurów
jako inkubatora niemieckiej idei narodowej.
Mechanizm wykreowanej
propagandy plebiscytowej był prosty. Należało najpierw zbudować wizerunek
wroga, a następnie uruchomić strategię obrony ziemi ojczystej przed
zagrażającym jej niebezpieczeństwem. Taki scenariusz mógł być w oczach
Wschodnioprusaków realny, gdyż sześć lat wcześniej przez mazurskie wsie i
miasteczka przeciągnęły tysiące żołnierzy rosyjskich, a hasło „Kozacy
nadchodzą!” stało się synonimem podboju i okrucieństwa. Bolszewicka I Armia
Konna Siemiona Budionnego stała w 1920 r. u granic Prus Wschodnich i mogła
budzić proste skojarzenia z krótką okupacją rosyjską z przełomu 1914 i 1915 r.
Gorszym, bo bezpośrednim,
wrogiem zza kordonu byli Polacy. Ciekawe, że mniej odnoszono się bezpośrednio
do sąsiadów, Mazurów i Warmiaków. Niebezpieczną i zrujnowaną Polskę łatwiej dało
się wykreować jako wroga, ponieważ łatwo z niej było zrobić wszechobecny symbol
zagrożenia egzystencji miejscowej ludności.
Można sobie wyobrazić
napięcie, w jakim żyli niemieccy i polscy mieszkańcy Warmii i Mazur podczas
trwającej kilka miesięcy akcji przedwyborczej. Histeryczna wręcz atmosfera
obrony ziemi rodzinnej przed zagrażającym jej polskim wrogiem prowokowała
rosnącą agresję, przeradzającą się w akty przemocy. Ich ofiarą padło wielu
działaczy polskich. Bogumił Linka (1865–1920) został tak pobity, że wkrótce
zmarł w szpitalu. Atmosfera była nasycona nienawiścią do tego stopnia, że znany
mazurski poeta, filar duchowy polskich Mazurów, Michał Kajka (1858–1940) w
ostatniej chwili zrezygnował w ogóle z udziału w głosowaniu, bo obawiał się
przyszłych konsekwencji ze strony niemieckich urzędników. Na nic się zdały
formalne umiędzynarodowienie obszaru plebiscytowego pod auspicjami Komisji
Międzysojuszniczej oraz obecność około 5 tys. żołnierzy alianckich w Olsztynie
i Kwidzynie. Nauczyciel, urzędnik gminny, cała administracja publiczna i
ogromna większość duchowieństwa, pozostając w rękach niemieckiej większości,
siłą rzeczy bronili niemieckiego stanu posiadania.
Szczyt wrzenia wyborczego i
agresji nastąpił kilka dni przed aktem głosowania, gdy do południowych Prus
Wschodnich przyjechało ponad 120 tys. emigrantów z zachodnich Niemiec, ale
urodzonych jeszcze w Prusach Wschodnich, którzy decyzją traktatu wersalskiego
mieli prawo głosu w plebiscycie. Stanowili oni 1/3 wszystkich wyborców!
Nieprawdą jest, że stało się tak wbrew delegacji polskiej w Paryżu. Ignacy
Paderewski i wielu innych przedstawicieli Polski widzieli w tym szansę, dając
się tym samym uwieść złudzeniu, że mówiący polskim dialektem Mazurzy są w
gruncie rzeczy Polakami. Nie odniósł skutku głos sprzeciwu przybyłej do Paryża
delegacji Mazurów z Bogumiłem Linką na czele. Jej przedstawiciele po powrocie
na Mazury uniknęli procesu o zdradę stanu tylko dzięki interwencji francuskiej.
Obraz subwencjonowanych
przez niemieckie państwo tysięcy emigrantów został zapisany na licznych
fotografiach z tego okresu. Przedstawiały one wesołe gromady mężczyzn w średnim
wieku, maszerujące radośnie przez miasteczka i wsie, powitania przez rodzimych
mieszkańców i piwne biesiady, których stałym elementem oprócz alkoholu były
chóralnie śpiewane niemieckie pieśni patriotyczne. Zdjęcia nie uwieczniły burd
i bijatyk, napadów na polskich sąsiadów, ale na ten temat zachowały się dość
liczne relacje świadków bądź doniesienia gazet polskich.
„Wierność niemieckości” i „obrona polskości”
Euforia zwycięstwa
przeniosła się na boom medialny,
setki artykułów, utworów literackich, plakatów, sztuk teatralnych i przede
wszystkim radosne świętowanie na rocznicowych uroczystościach ludowych. Stałym
elementem krajobrazu stały się tzw. kamienie plebiscytowe z lakonicznym napisem
w stylu „Ta ziemia pozostanie niemiecka” i liczbą głosów „za Prusami
Wschodnimi” i „za Polską”.
Słowem kluczem utrwalającym
niemieckie zwycięstwo była przez cały okres międzywojenny „wierność” ojczyźnie
i ziemi rodzimej przy równoczesnym pogłębianiu negatywnego stereotypu Polaka.
Za rekordowy wynik wyborczy Olecko przemianowano na „Wierne Miasto” – Treuburg,
największy po królewieckich scenach wschodniopruski teatr w Olsztynie
uroczyście otwarto w 1925 r. jako Teatr „Wdzięczności” (Treudank). Wzmożenie niemieckich
uczuć patriotycznych miało kulminację między 1925 a 1930 r. W 1928 r. z
udziałem tysięcy olsztyniaków odsłonięto w parku olsztyńskiego Jakubowa
plebiscytowy „pomnik wdzięczności”, którego autorami byli najpopularniejsi w
Republice Weimarskiej rzeźbiarze, bracia Walter i Johannes Krügerowie; to oni stworzyli
pod Olsztynkiem – niezależnie od intencji ideologicznych – jeden z
najciekawszych w międzywojniu, w skali europejskiej, pomników upamiętniających
zwycięstwo wojenne – Tannenberski Pomnik Narodowy.
Ostatni raz na wielką skalę
uroczystości rocznicowe obchodzono w 1960 r. w Republice Federalnej Niemiec.
Podczas gdy w Polsce 10 lipca na Polach Grunwaldzkich zorganizowano największą
manifestację historyczno-państwową w dziejach PRL z okazji 550-lecia zwycięstwa
pod Grunwaldem, w Düsseldorfie w tym samym czasie około 200 tys. dawnych
mieszkańców Prus Wschodnich wzięło udział w demonstracji upamiętniającej
40-lecie zwycięstwa plebiscytowego. Spotkanie nacechowane było zimnowojenną atmosferą. W przemówieniu
kanclerza RFN Konrada Adenauera (1876–1967) antykomunizm zlewał się z
rewizjonizmem wobec porządku granic ustanowionych w Poczdamie w 1945 r. „Wasze
dzisiejsze spotkanie, moi niemieccy przyjaciele z Prus Wschodnich – mówił – ma
również cel polityczny. Ta manifestacja ma Niemcom i wszystkim wolnym narodom
pokazać to, co Państwu wyrządzono i co stało się z Państwa stronami
ojczystymi”. W ten sposób Adenauer wpisywał plebiscyt w preferowany przez
organizacje ziomkowskie i RFN, do czasów rządów Willy’ego Brandta (1969), mit
fundacyjny zachodnich Niemiec jako państwa opartego na poszanowaniu praw
człowieka.
W polskim wspominaniu
plebiscytu słowami kluczami są do dziś „niemiecki terror” i „bohaterska obrona
polskości”, a ich symbolem głównie Bogumił Linka, pochowany na dawnym cmentarzu
ewangelickim w al. Wojska Polskiego w Olsztynie, gdzie w 1973 r. ufundowano
symboliczny pomnik. Linka jest patronem Zespołu Szkolno-Przedszkolnego w
mazurskich Dźwierzutach, w Wawrochach, gdzie się urodził, istnieje prywatna
izba pamięci, w wielu miastach regionu ma swoje ulice. Plebiscytowy pomnik
Krügerów zniszczono zaraz po zdobyciu Olsztyna w 1945 r. Na jego miejscu z
inicjatywy pierwszego sekretarza
KW PZPR Józefa Buzińskiego (1923–1987), ufundowano w 1972 r. pomnik „Bohaterom Walki o Wyzwolenie Narodowe i Społeczne
Warmii i Mazur” autorstwa Bolesława Marschalla (ur. 1938). Okazją była
pięćdziesiąta rocznica powstania Związku Polaków w Niemczech, którego
zwiastunem organizacyjnym był Związek Polaków w Prusach Wschodnich, powstały w
Olsztynie w wyniku ożywienia polskich organizacji narodowych w czasie plebiscytu.
Historia zatoczyła krąg. Czy dzięki konkurencji pomnikowej lepiej ją dziś
rozumiemy?
W stronę myślenia historycznego
Pamięć ma to do siebie, o czym nomen omen czasami zapominamy, że składa
się zarówno z procesu pamiętania, jak i wypierania aż do zupełnego zapomnienia.
Od czasów najdawniejszych pamiętamy bohaterów i ofiary, najczęściej poległe na
polu chwały, one bowiem tworzą wzorce postaw i konsolidują morale grupy, w
efekcie składają się na pozytywną tradycję, która odgranicza „nas” od „innych”.
Gorzej jest z przegranymi zdarzeniami, klęskami, które niekoniecznie da się
opowiedzieć strofą bohaterską. Do takich fenomenów historycznych należał z
polskiej perspektywy plebiscyt roku 1920.
W centrum debat o tym plebiscycie
toczonych w Polsce ciągle główne miejsce zajmuje pytanie o przyczyny
przegranej. Odideologizowujemy język opowieści, stwarzamy nowoczesne fakty
medialne, ale w gruncie rzeczy ciągle znajdujemy się w tym samym miejscu
opowieści. Nie istniał realistyczny alternatywny wynik plebiscytu – wyrana strony
polskiej. Zarzuty, że państwo polskie zlekceważyło sytuację północnego
pogranicza jest tyleż słuszne, co ahistoryczne, nawet jeżeli będziemy
przypominać szlachetną postawę Jana Kasprowicza czy Stefana Żeromskiego,
orędujących za przywróceniem Pomorza Gdańskiego oraz Warmii i Mazur do Polski.
W sytuacji wojny polsko-bolszewickiej, niejasnej sytuacji na Górnym Śląsku, w
Gdańsku, na zachodniej Ukrainie i Litwie Józef Piłsudski oraz rząd polski
musieli kierować się priorytetami, które gwarantowały stabilność tworzących się
granic. Złudzeniem była też wiara w siłę tzw. żywiołu polskiego na Warmii, a w
szczególności na Mazurach. Nie zmienia to faktu, że powinniśmy przypominać postaci
historyczne tamtych czasów. W okresie plebiscytu rozwijali aktywność ludzie,
którzy odegrali znaczącą rolę w życiu międzywojennej społeczności polskiej w
Niemczech oraz w Polsce po 1945 r., by wspomnieć tylko Jana Baczewskiego,
Fryderyka Leyka, ks. Wacława Osińskiego, Karola Bahrkego, Kazimierza Jaroszyka
czy Juliusza Malewskiego.
Z perspektywy historii miejsca oprócz
okresu plebiscytowego jeszcze tylko raz w miasteczkach Mazur, Warmii i Powiśla
pojawił się masowy ruch społeczny – „Solidarność” 1980–1981. Oba fenomeny
zaistniały w różnych epokach i różnych kontekstach państwowo-politycznych.
Inspiracją ruchu lat 1919–1920 był
polsko-niemiecki antagonizm, specyficzna, nierówna walka o niezależny byt z
jednej strony państwa-niedawnego mocarstwa, które poniosło klęskę w czasie
wojny i szukało konsolidacji w nowej formule prawnej, a z drugiej państwa,
które powstało z ponadstuletniego niebytu i musiało na nowo nie tylko określić
swoje granice, lecz także zdefiniować swoją tożsamość narodową. Polska i Niemcy
dysponowały nierównym potencjałem sił i środków oraz w różny sposób definiowały
swoją rację stanu. W tej nierównej walce terytoria peryferyjne, jak Górny Śląsk
czy Warmia i Mazury, stawały się polem szczególnie ostrej konfrontacji, w
której plemienna wrogość prowadziła wręcz do nienawiści narodowej, a z czasem
również sąsiedzkiej. Symptomatyczne pozostaje, jak toksyczne okazały się owoce
zwycięstwa opartego na wrogości i strachu, jak kruche okazały się
zantagonizowane struktury demokratyczne w całej Europie międzywojnia. Te
konteksty zarówno w wymiarze lokalnym i regionalnym, jak też europejskim
trafnie pokazała wystawa Muzeum Historycznego w Ełku. Doświadczenie kruchości
demokracji najbardziej odczuły wschodnie terytoria weimarskich Niemiec,
szczególnie powiaty mazurskie (ełcki, gołdapski, olecki, nidzicki), gdzie w
ostatnich wolnych wyborach do Reichstagu w 1932 r. przeważająca większość
mieszkańców zagłosowała na Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników
(NSDAP), dając się uwieść obietnicom socjalnym i poczuciu włączenia Mazurów do
„wspólnoty Niemców” (deutsche
Volksgemeinschaft). Był to największy sukces NSDAP w całych Niemczech!
Ich polscy sąsiedzi zaangażowani w
polski ruch narodowy w momencie agresji na Polskę we wrześniu 1939 r. w
większości zostali aresztowani i trafili do obozów koncentracyjnych. Te
historie można odnaleźć w niektórych biogramach działaczy plebiscytowych. Siłą
ełckiej wystawy jest to, że autorom udało się nie tylko zgromadzić ciekawe
eksponaty, lecz także stworzyć opowieść o lokalnym doświadczeniu Ełku
wplecionym w procesy wielkiej historii.
Tylko 60 lat po plebiscycie, u progu demokratycznej
Polski, Mazury stały się świadkiem i uczestnikiem „karnawału Solidarności”.
Dziesięciomilionowy ruch „Solidarności” zmobilizował również tysiące ełczan do
walki o demokrację i w efekcie przyniósł obywatelom wolność, a Polsce
suwerenność, czego emanacją było zwycięstwo wyborcze 4 czerwca 1989 r. Spór
rozgrywał się wewnątrz państwa polskiego. W kontekście 1920 r. dostrzegam jedną
zasadniczą różnicę w mechanizmach społecznej mobilizacji. O ile zarówno w 1920,
jak i w 1989 istniał wyraźny podział na My–Oni, o tyle podstawą sporu sprzed
stu lat był wizerunek zewnętrznego wroga (Polaków) i mechanizm wykluczenia, a
30 lat temu efektem rewolucji „Solidarności” było budowanie obywatelskiej
wspólnotowości społeczeństwa polskiego, mimo konfliktu i różnic ideologicznych.
Przywołując ten przykład, nie chcę wpadać w prosty dydaktyzm i sugerować, że „w
Polsce było lepiej”. Przede wszystkim każda historia lokalna czy regionalna
rozgrywa się w innym kontekście społeczno-politycznym. Europa lat dwudziestych
XX w. przeżywała największy kryzys demokracji, natomiast na przełomie lat osiemdziesiątych
i dziewięćdiesiątych tegoż stulecia dokonywała wielkiego aktu zerwania żelaznej
kurtyny, która dzieliła kontynent od 1945 r. Motorem tych przemian były przede
wszystkim wartości demokracji liberalnej i one napędzały również dążenia rewolucji
„Solidarności”. Tej opowieści nie było już oczywiście na wystawie o
plebiscycie, ale warto przy okazji pamiętać, jak w krótkiej perspektywie może
zmieniać się historia, warto więc zamiast ją ideologizować, uczyć się myślenia historycznego.
Patrząc lokalnie, możemy całkiem dobrze uczyć się uniwersalnych mechanizmów
procesów historycznych. Wystarczy tylko uważnie patrzeć i chcieć zrozumieć…
Wrzenie społeczne, jakie
wywołała akcja plebiscytowa, odkrywa przed dydaktyką szkolną i obywatelską
paletę intersujących, również z dzisiejszej perspektywy, nowych i aktualnych
pytań. Relacje „my – oni”, zbudowane na zasadzie „dobry – zły” i kreacji wroga
są stale elementem życia społeczno-politycznego. Przypominając plebiscyt w tym
kontekście, być może bardziej zgłębimy postawy i emocje ludzi, Polaków i
Niemców, a jednocześnie rozpoznamy mechanizmy współczesnych konfliktów
politycznych. Osoby takie jak Bogumił Linka przestaną być spiżowymi bohaterami,
a staną się żywymi postaciami minionej epoki, pozwalającymi zarazem lepiej
rozumieć współczesne mechanizmy polityczne, tak by unikać błędów przeszłości.
Bibliografia
Anderson B. (1997), Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, tłum. S. Amsterdamski, Kraków.
Plebiscyty na Warmii,
Mazurach i Powiślu w 1920 roku. Wybór źródeł (1986), red. P. Stawecki, W. Wrzesiński,
Olsztyn.
Renan E. (2018), Co to jest naród?, tłum. G. Majcher, Warszawa.
Traba R. (2005), „Wschodniopruskość”. Tożsamość narodowa i regionalna w Niemczech, Warszawa–Poznań.
Wrzesiński W. (1974), Plebiscyty na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w 1920 roku, Olsztyn.
Redakcja językowa: Beata Bińko
Black Lives Matter, czyli ile warte jest ludzkie życie
Autor: Johnny Silvercloud Zdjęcie zrobione: 10 listopada, 2015r. Źródło: Flickr
MARTA CIEŚLAK, ANNA MÜLLER
Black Lives Matter, czyli ile warte jest ludzkie życie
Śmierć George’a Floyda, czarnego mieszkańca Minneapolis, który 25 maja tego roku został zamordowany przez białego policjanta na oczach przechodniów nagrywających to dramatyczne wydarzenie telefonami komórkowymi, sprowokowała kolejną falę walki o prawa obywatelskie czarnych Amerykanów. Setki tysięcy osób dołączyło do działaczy ruchu Black Lives Matter, który stał się siłą napędową protestów obejmujących niemal cały kraj. Tym razem, również po raz kolejny, głównym (choć nie jedynym) powodem jest przemoc policji, która według niepozostawiających wątpliwości danych jest rezultatem dyskryminacji na tle rasowym. Nie sposób zliczyć, ile razy na przestrzeni wieków czarni Amerykanie zmuszeni byli walczyć o swoje prawa i godne traktowanie przez instytucje reprezentujące państwo. Jednak protesty organizowane w wielkich i mniejszych miastach, miasteczkach i wioskach tym razem mają nieco inny oddźwięk. Po raz pierwszy odbywają się one we wszystkich stanach. Nie tylko dołączyły do nich znacznie większe niż w przeszłości liczby białych Amerykanów, ale odbiły się one echem daleko poza granicami USA, w tym także w Polsce. W Warszawie pod ambasadą amerykańską doszło do manifestacji solidarności z ruchem Black Lives Matter i protestów przeciwko rasizmowi. W mediach społecznościowych rozgorzała dyskusja, czy nazywanie czarnoskórych mieszkańców i obywateli Polski Murzynami jest formą rasizmu. Pojawiła się nawet petycja wzywająca do skreślenia z listy lektur W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza. Gdzieniegdzie w czasie manifestacji uczestnicy klękali, odwołując się do gestu piłkarza futbolu amerykańskiego Colina Kaepernicka, który w 2016 r. jako pierwszy ukląkł na jednym kolanie, gdy grano hymn narodowy, w geście protestu mającym zwrócić uwagę na przemoc i rasizm policji.
Tragiczna śmierć
Floyda nie jest niczym wyjątkowym w kronikach historii amerykańskiej. Komentatorzy
zwracają uwagę, że zmiana nastrojów społecznych i nasilenie aktywności
obywateli, których jesteśmy świadkami, wynika także, choć z pewnością niewyłącznie,
z rozwoju technologii. Nagranie z telefonu komórkowego, które obiegło świat i dzięki
któremu każdy może zobaczyć policjanta klęczącego na szyi Floyda przez około ośmiu
minut[1],
podczas gdy mężczyzna błaga o oddech i w końcu przywołuje swoją zmarłą matkę, sprowokowało
falę oburzenia na rasizm, brutalność policji i bestialskie morderstwo człowieka
również dlatego, że rozgrywa się ono niemalże na naszych oczach. Ale Floyd nie był
pierwszym czarnym Amerykaninem, którego śmierć z rąk policji dzięki najnowszym technologiom
stała się sprawą publiczną. W lipcu 2014 Eric Garner umierał z rąk nowojorskich
policjantów na oczach przechodniów nagrywających jego ostatnie słowa telefonami.
Podobnie jak George Floyd, ubezwłasnowolniony Garner błagał o oddech i tak samo
jak Floyd umierał, wołając, „Nie mogę oddychać” („I can’t breathe” stało się jednym
ze sloganów Black Lives Matter). W 2016 Diamond Reynolds, partnerka Philando’a Castile’a,
nagrała, jak policjant strzelił siedem razy prosto w ciało jej partnera w czasie
rutynowej kontroli drogowej po tym, jak Castile poinformował policjanta, że ma przy
sobie broń, której jest legalnym posiadaczem (w samochodzie była z nimi czteroletnia
córka Reynolds). W 2018 nagrania z kamer policyjnych zarejestrowały, jak dwóch policjantów
strzela dwadzieścia razy w kierunku Stephona Clarka, założywszy, że telefon trzymany
przez Clarka w ręku to broń. Przypadki śmierci Garnera, Castile’a i Clarka, podobnie
jak Floyda i wielu innych, stały się sprawą publiczną, ponieważ wszyscy, również
ci, którzy nie mają na co dzień z policją do czynienia, mogli naocznie przekonać
się o agresji, brutalności i rasizmie osób mających w teorii chronić obywateli i
stać na straży prawa. Przypomnijmy tutaj, że już w 1991 r. Amerykę obiegło nagranie
białych policjantów katujących Rodneya Kinga. Brutalne pobicie czarnego Amerykanina
wywołało protesty w Los Angeles po tym, jak policjanci, którzy znęcali się nad Kingiem,
zostali oczyszczeni z zarzutu użycia nieuzasadnionej przemocy, mimo że cały kraj
miał okazję zobaczyć atak na Kinga na własne oczy.
Przemoc dokumentowana
dzięki telefonom, kamerom w przestrzeni publicznej czy kamerom policyjnym i pokazywana
w mediach społecznościowych w końcu poruszyła białych Amerykanów, także tych, którzy
jeszcze kilka lat temu zarzucali Kaepernickowi brak szacunku dla flagi amerykańskiej
i hymnu narodowego. Oliwy do ognia dolał epizod zarejestrowany telefonem również
25 maja, który naświetlił problem tego, że biali Amerykanie są w pełni świadomi
rasizmu policji, choć myślą o nim w kontekście ochrony swoich przywilejów. Kilka
godzin przed śmiercią Floyda w Minneapolis Christian Cooper, czarny obserwator ptaków,
poprosił białą kobietę w Central Parku w Nowym Jorku, by ze względu na obecność
ptaków założyła swemu biegającemu bez ograniczeń psu smycz. Prośba Coopera była
zarówno apelem hobbysty, jak i przypomnieniem, że prawo prowadzenia psów na smyczy
obowiązuje w tej części parku właśnie dlatego, iż stanowi ona powszechnie znany
habitat różnorodnych gatunków ptaków. W odpowiedzi na prośbę Coopera wykształcona,
głosująca na demokratów i uważająca się za osobę progresywną biała Amerykanka zadzwoniła
na policję, twierdząc, że czarny mężczyzna stanowi zagrożenie dla niej i jej psa.
Na nagraniu z telefonu Coopera słyszymy jego spokojny głos i widzimy, że przez cały
czas znajduje się on w sporej odległości od kobiety, która nerwowo szarpie psa i
świadomie kłamie w rozmowie z osobą przyjmującą jej zgłoszenie. Jej decyzja jest
odzwierciedleniem głęboko zakorzenionego wizerunku policji, która chroni białych
Amerykanów, podczas gdy ich czarnych współobywateli uważa automatycznie za kryminalistów.
Nie bez znaczenia jest także to, że kłamstwo białej Amerykanki nawiązało do historycznego
rasistowskiego tropu przedstawiającego czarnych mężczyzn jako szczególne zagrożenie
bezpieczeństwa białych kobiet.
W odpowiedzi czarni
Amerykanie wyrażają własne poczucie frustracji, bo kiedy działacze, eksperci, pracownicy
socjalni, intelektualiści i wielu innych nawoływali białych Amerykanów do konfrontacji
z rasizmem w policji, zdecydowana większość pozostawała nieporuszona, jakby powtarzające
się z porażającą regularnością przypadki zabójstw czarnych kobiet i mężczyzn z rąk
policjantów były niewystarczającym dowodem uzasadniającym ich apele. Nagranie śmierci
Floyda obudziło nowe pokłady szoku i sprzeciwu w świadkach tej zbrodni, których
z minuty na minutę rosnąca liczba po raz kolejny musiała zmierzyć się z okrucieństwem
będącym codziennością czarnych Amerykanów. Nie dziwi zatem, że komentatorzy debatują,
dlaczego właśnie teraz i dlaczego właśnie śmierć Floyda, a także zastanawiają się,
jak długo potrwa to masowe oburzenie białych Amerykanów.
Według bazy danych
„Washington Post” 1304 czarnych Amerykanów zginęło w wyniku strzałów oddanych przez
policjantów pomiędzy 1 czerwca 2015 a 22 lipca 2020 r. („Washington Post” 2020)[2]. To statystyki zgonów wyłącznie w wyniku
użycia broni palnej przez policję, co oznacza, że nie obejmują one zgonów z innych
powodów, w tym śmierci Floyda, która nastąpiła w wyniku uduszenia. Nie obejmują
one również takich przypadków, jak śmierć Ahmauda Arbery’ego zamordowanego przez
dwóch białych Amerykanów podczas
joggingu na przedmieściach Brunswicku w stanie Georgia. Choć Arbery został zamordowany
23 lutego, sprawa ujrzała światło dzienne dopiero na początku maja, kiedy w Internecie
ukazało się nagranie morderstwa i wyszło na jaw, że mordercy, z których jeden jest
byłym oficerem śledczym, nie zostali nawet aresztowani. Pytanie, w jaki sposób biegacz
w szortach i koszulce mógł zagrażać mężczyznom, którzy śledzili go uzbrojeni w samochodzie
dostawczym typu pick-up, zostało początkowo
zignorowane przez lokalne organy śledcze. Dopóki świat nie zobaczył śmierci bezbronnego
mężczyzny na własne oczy, wystarczyło twierdzenie morderców, że ich atak był usprawiedliwiony,
ponieważ w ich przekonaniu Arbery był włamywaczem grasującym od jakiegoś czasu po
dzielnicy. Sprawa zabójstwa Arbery’ego, która dodatkowo po raz enty naświetliła
problem bezkarności białych samozwańczych stróżów porządku publicznego, poruszyła
USA kilkanaście dni przed morderstwem Floyda i również stała się jedną z bezpośrednich
sił napędowych obecnych protestów.
Mit a historia, czyli jak opowiadać o przeszłości
Podkreślmy, że
rasizm w Stanach Zjednoczonych to dziś zjawisko niezwykle złożone. Dyskryminacja
i uprzedzenia na tle rasowym to zjawiska wielowymiarowe, które w różnym stopniu
i na różne sposoby dotykają dziesiątki milionów Amerykanów należących do wielu grup
rasowo-etnicznych, a definiowanych jako persons of color[3]. Gdy
do dyskusji na temat rasizmu dodamy problemy związane z innymi formami dyskryminacji,
np. na tle ekonomicznym (klasowym), tożsamości płciowej (w rozumieniu zarówno płci
biologicznej [sex], jak i kulturowej [gender]) lub kulturowym (religia,
język etc.), otrzymujemy obraz społeczeństwa amerykańskiego, który nie sposób naświetlić
w krótkim eseju. Naszym celem nie jest wyczerpująca dyskusja o wielowymiarowości
rasizmu amerykańskiego, ale raczej refleksja na temat jego korzeni historycznych,
nieodzownie łączącymi się z historią relacji dwóch grup demograficznych, których
potomkowie są obecnie kategoryzowani jako biali i czarni Amerykanie. To właśnie
oś zależności pomiędzy tymi dwiema grupami, z których każda jest oczywiście niezwykle
złożona pod względem ekonomicznym, społecznym, politycznym i kulturowym, jest kluczem
do zrozumienia historii rasizmu w USA oraz protestów społecznych, które ogarnęły
Stany Zjednoczone w 2020 r.
Śmierć George’a
Floyda to zaledwie jedno z setek tysięcy wykroczeń amerykańskiej policji przeciwko
czarnym Amerykanom, kolejny rasistowski spektakl przemocy państwa. Jej źródeł –
a podkreślmy tutaj, że przemoc policji jest tylko jednym ogniwem sankcjonowanego
przez państwo rasizmu systemowego wpisanego w funkcjonowanie amerykańskiego społeczeństwa
– musimy szukać w historii. Jako nauczycielki akademickie i historyczki w Stanach
Zjednoczonych nie jesteśmy w stanie uciec od konfliktu, który jest w tę historię
wpisany. Z jednej strony jest to opowieść o bezgranicznych możliwościach otwartych
przed ambitnymi jednostkami, kraju odważnych imigrantów i kolebce nowoczesnej demokracji.
Z drugiej to zupełnie inna opowieść o systematycznym wykluczeniu, brutalnej przemocy
i dyskryminacji na tle rasowym. To czarni intelektualiści i działacze już dawno
temu jako pierwsi postawili tezę, że największym problemem Ameryki jest rasizm,
który precyzyjnie i konsekwentnie od samych początków był wbudowany w podstawy państwa
i narodu amerykańskiego. I nie chodzi tutaj wyłącznie o wciąż istniejący głośny
rasizm pod postacią białych kapturów Ku Klux Klanu, lecz o rasizm codzienny, często
podskórny i nie do końca uświadomiony, wyrażający się przekonaniem, że problemy
społeczne współczesnej Ameryki wynikają z naturalnych różnic w osiągnięciach różnych
grup etnicznych i rasowych; że jeśli pracujesz, to sobie poradzisz; że jednostka
jest panem swojego życia i zawsze ma szansę na sukces; że każdy jest równy i sprawiedliwie
traktowany, jeśli więc sobie nie radzi, to sam jest sobie winny.
W tym micie, bo
jest to tylko mit, nie ma miejsca na dyskusje o rasizmie systemowym, zakorzenionym
tak głęboko, że jest on podstawą wszystkich amerykańskich instytucji, poczynając
od szkolnictwa, mieszkalnictwa i opieki zdrowotnej, a kończąc na sądach, bankach
i rzecz jasna policji (Jones 2013, s. x). Nie ma w nim również miejsca na rasizm
indywidualny, wyrażający się niechęcią wobec czarnoskórego sąsiada, nieufnością
wobec czarnoskórego współpracownika czy chociażby brakiem empatii wobec traumy czarnoskórych
matek bez ustanku drżących o swoje dzieci. Wbrew temu, co czytamy w niektórych komentarzach
pojawiających się pod artykułami zdającymi relacje z USA na polskich stronach informacyjnych,
jedna wizyta w Nowym Jorku nie wyjaśni nam tego, co się dzieje obecnie w amerykańskich
miastach, miasteczkach i wioskach. Nie pomoże tam ani znajomy, który mieszkał w
Stanach dwadzieścia lat, ani wujek z Milwaukee. Ta historia zaczęła się 400 lat
temu wraz z przybyciem pierwszego statku, na którym w 1619 około dwudziestu kobiet
i mężczyzn z Afryki zostało przetransportowanych do angielskiej kolonii Virginia.
Dodajmy, że ten należący do Anglika statek, który dobił do wybrzeży Virginii pod
holenderską banderą, to nie pierwszy udokumentowany przypadek transportu Afrykanów
na terytorium późniejszych Stanów Zjednoczonych (Berlin 1998). Niemniej to właśnie
rok 1619 okazał się momentem przełomowym[4].
Wielu Amerykanów, w tym niektórzy historycy, wciąż ma problemy
z zaakceptowaniem faktu, że nie sposób zrekonstruować i napisać historii amerykańskiej
bez historii niewolnictwa i rasizmu. Tym najbardziej przywiązanym do mitu odważnych
europejskich odkrywców, pielgrzymów uciekających przed dyskryminacją ze skostniałej
Europy i rzecz jasna ojców założycieli piszących Deklarację Niepodległości trudno
pogodzić tę wersję historii USA ze zniewoleniem milionów, przemocą w świetle prawa
i segregacją. Anegdota Keitha Grifflera, amerykańskiego historyka specjalizującego
się w historii czarnych Amerykanów i diaspory afrykańskiej na świecie, dobitnie
ilustruje ten problem. We wczesnych latach kariery nauczyciela akademickiego Griffler
znalazł się w gronie wykładowców, którzy mieli poprowadzić ogólny kurs historii
amerykańskiej. Tego typu kursy są obowiązkowe na amerykańskich uniwersytetach dla
studentów wszystkich kierunków, co oznacza, że niemal wszyscy amerykaniści na wydziałach
historii w pewnym momencie swej kariery takie zajęcia prowadzą. Gdy Griffler postanowił,
że jego zajęcia przedstawią historię USA z perspektywy doświadczeń czarnych kobiet,
usłyszał, że nie może uczyć historii w sposób selektywny, gdyż nauczanie historii
z perspektywy doświadczeń jednej grupy demograficznej byłoby zbyt ograniczające.
Koncepcja zajęć zaproponowana przez Grifflera miała oczywiście ukazać, że historia
zawsze jest nauczana z pewnej perspektywy. Ale w przypadku historii amerykańskiej
dopóki jest to perspektywa białych mężczyzn, dopóty twierdzenia, że jest to obiektywna
i pełna wersja amerykańskiej historii, są usprawiedliwione. Tymczasem ta popularna
wersja historii USA, jaką znamy i powtarzamy do dziś, ta o wolności, możliwościach
i pierwszej nowoczesnej demokracji, to historia białych mężczyzn. To właśnie ona jest wciąż nauczana w większości
amerykańskich szkół oraz na niektórych amerykańskich (i nie tylko) uniwersytetach.
Zastanówmy się
przez chwilę, jak wygląda historia amerykańska opowiedziana, jak zaproponował Griffler,
z perspektywy czarnych kobiet. To historia państwa, które zalegalizowało koncepcję
człowieka jako własności prywatnej; gdzie przemoc, w tym przemoc seksualna, była
w pełni legalna i służyła pomnażaniu siły roboczej; gdzie matkom wyrywało się z
ramion dzieci, by je sprzedać na aukcji publicznej (Jones 1985; Feinstein
2018). Dziś potomkinie tamtych kobiet
wciąż muszą się martwić, czy jutro zobaczą swoje dzieci, tak jak Tamika Palmer,
matka 26-letniej Breonny Taylor. Taylor, pracowniczka techniczna pogotowia ratunkowego,
została zastrzelona w marcu tego roku po tym, jak policja wtargnęła w środku nocy
do jej mieszkania w powiązaniu ze sprawą handlu narkotykami, z którą Taylor nie
miała nic wspólnego. Jej śmierć jest także jedną z bezpośrednich przyczyn obecnych
protestów.
Pisarka i aktywistka
Michelle Alexander, autorka książki The
New Jim Crow: Mass Incarceration in the Age of Colorblindness, zawierającej
analizę związków rasizmu z masowym więziennictwem w USA, mówi wprost o potrzebie
zmiany historii, którą opowiadamy i której uczymy (Alexander 2012, s. 3–5). Historia,
której uczymy na każdym poziomie szkolnictwa i poprzez debaty publiczne, buduje
bowiem naszą świadomość i rozumienie rzeczywistości. Podobnie jak Griffler (Griffler
2004) i kohorty amerykańskich historyków
Alexander pyta, co by się stało, gdybyśmy opowiedzieli historię Stanów Zjednoczonych
z punktu widzenia poszczególnych grup, których doświadczenia w żaden sposób nie
wpisują się w amerykański mit równości, wolności i możliwości (Alexander
2012, s. 3)? Czym byłaby historia
amerykańska opowiedziana z perspektywy czarnych Amerykanów, rdzennych Amerykanów,
Latynosów czy Amerykanów, których przodkowie migrowali z Azji?[5] Historie tych grup etnicznych, społeczności
i jednostek je reprezentujących komplikują historię bohaterskiego podboju zachodnich
terytoriów kontynentu północnoamerykańskiego, triumfalnego budowania struktur kapitalizmu
czy tworzenia podwalin demokracji przypieczętowanych pierwszą konstytucją nowożytnego
świata i słowami We, the People. Tworzenie
narodowych mitów historycznych to oczywiście specjalizacja nie tylko amerykańska.
Problem ten dotyczy wszystkich narodowości i państw. W odpowiedzi na obalanie pomników
handlarzy niewolników, do czego na fali protestów doszło również w Wielkiej Brytanii,
angielska historyczka Charlotte Lydia Riley przypomina, że historia to nie tylko
wydarzenia, lecz także określone postrzeganie przeszłości i budowanie naszej z nią
relacji. Riley podkreśla, że musimy sobie uświadomić, jak bardzo nasza teraźniejszość
tkwi w przeszłości i jak bardzo nasze jej zrozumienie oraz przepisanie z uwzględnieniem
perspektyw do niedawna uważanych za nieważne, wstydliwe lub zbyt komplikujące narracje
starych bohaterów i zwycięstw jest ważne, jeśli chcemy uczestniczyć w budowaniu
sprawiedliwego społeczeństwa. Riley pisze: „Przeszłość może być martwa, ale historia
jest żywa i tworzona w teraźniejszości” (Riley 2020).
Niewolnictwo, czyli jak zbudować nowoczesną
demokrację
Wróćmy zatem do
statku, który przetransportował pierwszych Afrykanów do Virginii. Historycy nie
mają pewności co do ich statusu prawnego (Blackburn 1998, s. 228; Giddings 1984,
s. 33–34; Guasco 2014, s. 3). Nie wiemy, czy byli to niewolnicy, tzw. służący kontraktowi,
którzy uzyskiwali wolność po kilku latach służby ustalonych odgórnie w kontrakcie
(indentured servants), czy też inny typ
siły roboczej. To bardzo ważne rozgraniczenie, ponieważ nic nie wskazywało na to,
że europejscy kolonizatorzy uważali zniewolenie Afrykanów w swoich nowych amerykańskich
koloniach za nieuniknione. Wczesny wiek XVII (oraz, dodajmy, wiek XVI, kiedy angielskie
próby kolonizacji Ameryki Północnej zakończyły się fiaskiem) to dla kolonizatorów
terytoriów późniejszych Stanów Zjednoczonych czas eksperymentów z pozyskiwaniem
taniej i łatwej do eksploatacji siły roboczej (Berlin 1998; Morgan 1974). Stworzenie
systemu kontroli nad rdzennymi Amerykanami okazało się zbyt skomplikowane, szczególnie
że ci masowo umierali w wyniku chorób przywiezionych przez Europejczyków oraz wojen,
jakie toczyli w obronie własnych ziem. Biednych imigrantów z Europy było po prostu
zbyt mało, mimo że emigracja z Anglii do Virginii przybrała dość znaczącą skalę
(Blackburn 1998, s. 228–229). Dodatkowo już w XV i XVI w. kilku papieży w Watykanie
skomplikowało potencjalne plany zniewolenia ubogich Europejczyków, ponieważ ogłosili
oni, że chrześcijanie nie mogą być zniewoleni, co początkowo wiązało się z przyzwoleniem
na zniewolenie muzułmanów, a z czasem odegrało kluczową rolę w kolonizacji Ameryk
(Muldoon 1979, s. 133–150). Splot skomplikowanych czynników łączących historię Europy
(kolonizacja Ameryk, nawiązanie stosunków handlowych z Afryką), Afryki (nawiązanie
stosunków handlowych z Europą, agresywne próby Europejczyków założenia kolonii w
Afryce, wewnętrzny handel niewolnikami), Bliskiego Wschodu (dominacja Osmanów na
styku Azji i Europy) i obu Ameryk (ludobójstwo rdzennych Amerykanów) doprowadził
do tego, że kolonizatorzy europejscy przejmujący terytoria Ameryk, a zatem nie tylko
Anglicy w Ameryce Północnej, ostatecznie postanowili skupić swoje wysiłki na Afryce.
To właśnie stamtąd sprowadzali siłę roboczą na plantacje tytoniu, trzciny cukrowej,
ryżu czy bawełny, a także do pracy w kopalniach, na budowach i w domach zamożnych
Europejczyków (Blackburn 1998, 2013).
Wybór Afryki nie
miał podłoża rasowego (Blackburn 1998, 2013; Thornton 1998). Historycy wciąż szukają
odpowiedzi na pytanie, kiedy dokładnie i w jaki sposób rasizm stał się czynnikiem
wpisanym w systemy ekonomiczno-społeczne, które imperia europejskie stworzyły w
swych koloniach na obu kontynentach amerykańskich. Pewne jest, że nie były to jedno
wydarzenie lub jeden moment, które można by uznać za niekwestionowany początek rasizmu,
szczególnie że kolonizacja obu Ameryk to proces długi i skomplikowany, a do tego
kształtowany przez kilka imperiów, różniących się podejściem do swych nowych zdobyczy
terytorialnych (Blackburn 1998, s. 9). Większość badaczy tematu zgodna jest co do
jednego: Europejczycy, a później ich potomkowie na obu kontynentach amerykańskich
wymyślili rasizm (i z nim współczesną kategorię rasy jako czynnika identyfikującego
gatunek ludzki), by usprawiedliwić zniewolenie Afrykanów w swoich amerykańskich
koloniach oraz sam proces kolonizacji. Kolonizacja Ameryki Północnej przez Brytyjczyków,
którą konwencjonalnie uważa się za podwaliny państwa amerykańskiego, nie była tu
wyjątkiem. Brytyjczycy stanowili część paneuropejskiego zjawiska zapoczątkowanego
przez Hiszpanów i Portugalczyków w Ameryce Południowej i Środkowej. Rasizm
zrodził się w kontekście kolonizacji dwóch amerykańskich kontynentów jako ideologia,
która pozwoliła usprawiedliwić zniewolenie Afrykanów i ich potomków urodzonych już
w Amerykach oraz samą kolonizację, opartą na fundamentach ludobójstwa i zniewolenia
rdzennych Amerykanów, co jest tematem na inną opowieść z kronik historii USA (Berlin 1998; Blackburn 1998, 2013; Guasco
2014; Jones 2013; Morgan 1974). Bogobojni chrześcijanie wymyślili wytłumaczenie na swoją daleką od chrześcijańskiej
miłości bliźniego praktykę zniewolenia milionów kobiet, mężczyzn i dzieci w formie
ideologii rasizmu, zakładającej wyższość białych (Europejczyków i ich potomków)
nad całą resztą gatunku ludzkiego. Pseudonaukowo-biblijne argumenty wyjaśniające,
dlaczego zniewolenie osób o ciemniejszym odcieniu skóry jest prawem i obowiązkiem
tych, którzy samych siebie uznawali za białych, stały się z czasem coraz bardziej
wyrafinowane – od teorii klimatu, przez teorię klątwy (curse theory) i poligenezy do rasizmu naukowego,
który zdominował wiek XIX i zainspirował europejskie projekty kolonizacyjne w Afryce
i Azji trwające do drugiej połowy wieku XX (Kendi 2016).
Większość badaczy zgadza się zatem, że rasa jako kategoria identyfikacji
i rasizm jako ideologia podziału gatunku ludzkiego są sprzężonymi wynalazkami nowoczesności,
choć, jak twierdzi Ibram X. Kendi, autor jednej z najpopularniejszych obecnie syntez
na temat historii rasizmu w Stanach Zjednoczonych Stamped from the Beginning: The Definitive History of Racist Ideas, popularyzatorzy tego sposobu myślenia
w koloniach amerykańskich mogli szukać inspiracji już w starożytności (Kendi 2016,
s. 18). Wcześniejsze, w tym starożytne, podziały na ludy cywilizowane i barbarzyńców
miały jednak charakter kulturowy (w tym religijny i etniczny, choć sama kategoria
etniczności jest często w historiografii anachronizmem), polityczny czy też ekonomiczny,
ale nie rasowy. Innymi słowy, Arystoteles uznawał wyższość Greków nad Etiopczykami
nie dlatego, że Greków definiował jako białych, a Etiopczyków jako czarnych, lecz
dlatego że Greków uznawał za… Greków, a Etiopczyków za barbarzyńców. Dodajmy, że
barbarzyńcami byli według Arystotelesa wszyscy nie-Grecy. Nie powstrzymało to purytanów
w Nowej Anglii od interpretowania Arystotelesowskiej teorii hierarchii ludzkiej
w taki sposób, by argumenty starożytnego filozofa pasowały do kolonialnej rzeczywistości,
w której purytanie szukali usprawiedliwienia nie tylko niewolnictwa per se, ale konkretnie zniewolenia osób pochodzących
z kontynentu afrykańskiego. Kendi zauważa, że ci sami bogobojni i dobrze wykształceni
purytanie zignorowali np. pisma Herodota czy św. Augustyna, z których jeden zachwycał
się pięknem i wdziękiem Nubijczyków, a drugi pisał o równości wszystkich ludzi,
niezależnie od różnic w wyglądzie, która miała być rezultatem wspólnego pochodzenia
od tego samego stworzonego przez Boga pierwszego człowieka (Kendi 2016, s. 17–18).
Niewolnictwo i kobiety,
czyli rasizm i gender
Przykłady z książki Kendiego pokazują, w jaki sposób wcześni kolonizatorzy
tworzyli teorie intelektualno-religijne pozwalające im usprawiedliwić zniewolenie
osób pochodzenia afrykańskiego, w tym sam handel niewolnikami, który stał się jednym
z podstawowych źródeł bogactwa i władzy purytańskich elit Nowej Anglii. Ale śledzenie
ścieżek rozwoju intelektualnego decydentów i ich wpływów na system polityczno-ekonomiczny
we wczesnym okresie kolonialnym to tylko jedna strategia badawcza, jaką historycy
wykorzystują w swych poszukiwaniach początków rasizmu amerykańskiego. Historyczka
Paula Giddings postanowiła ich szukać w dokumentach prawno-sądowych. W wydanej w
1984 r. książce When and Where I Enter: The Impact of Black Women on Race
and Sex in America Giddings
analizuje między innymi, jak kolonizatorzy opracowali system prawny, w którym krok
po kroku Europejczycy i ich potomkowie w koloniach byli traktowani inaczej niż Afrykanie
i ich potomkowie. Ta różnica nie była oczywista od początku, ale bardzo szybko to
właśnie system prawny okazał się wyjątkowo płodnym polem jej produkcji.
Powróćmy na chwilę
do kwestii statusu pierwszych Afrykanów w kolonii Virginia, której system prawny
stał się inspiracją systemów prawnych w innych koloniach i podwaliną systemu prawnego
późniejszych Stanów Zjednoczonych. Pytanie to jest niezwykle ważne również dlatego,
iż istnieją dowody na to, że w pierwszych latach kolonizacji biali i czarni pracowali
razem, nierzadko ramię w ramię z europejskim właścicielem własności, na której zatrudnieni
byli pracownicy pochodzący z innych kontynentów, ale o tym samym lub podobnym statusie
ekonomiczno-klasowym w hierarchii kolonialnej. Oznacza to, że w pierwszych latach
istnienia kolonii eksploatacja Afrykanów nie różniła się szczególnie od eksploatacji
biednych Europejczyków (Giddings 1984, s. 34). Potwierdza to zjawisko wspólnych
ucieczek wykorzystywanej siły roboczej, a także związków romantyczno-seksualnych
pomiędzy Afrykanami i Europejczykami oraz potomkami obu grup. Warto tu zauważyć,
że początkowo związki te trafiały do kronik sądowych nie z powodu różnic rasowych
między kochankami, lecz z powodu karalnego seksu pozamałżeńskiego, nieukrywanej
obsesji kolonizatorów (nie tylko purytanów). Ten stan rzeczy trwał jednak bardzo
krótko. Giddings zauważa, że już około roku 1640, kiedy liczbę mieszkańców Virginii
określanych jako Afrykanie szacowano na około 300 osób, nikt przetransportowany
z Afryki do Virginii nie miał szans na status służącego, którego kontrakt określałby
limitowany okres służby, a tym samym zapewniał przyszłą wolność. W tym samym roku
John Punch, czarny służący kontraktowy w Virginii, został oskarżony o próbę ucieczki
z dwoma białymi służącymi do kolonii Maryland. Dwóm białym służącym sąd dodał do
kontraktów cztery lata pracy. Punch został skazany na służbę dożywotnią, czyli de facto zniewolenie (Giddings 1984, s. 36).
Inne sprawy sądowe
oraz prawa analizowane przez Giddings potwierdzają, że już około roku 1640 plan
stworzenia systemu prawnego, który rozróżniałby osoby z Europy, nawet te najbiedniejsze
i najbardziej eksploatowane, od osób z Afryki miał solidne podstawy. W 1643 r. Virginia
wprowadziła nowe zasady płacenia podatku przeznaczonego na wsparcie działań rządu
kolonialnego. Osoby zobowiązane do jego płacenia były definiowane jako aktywna siła
robocza, czyli wszyscy mężczyźni w kolonii powyżej szesnastego roku życia oraz…
wszystkie czarne kobiety w tej samej grupie wiekowej. Tym samym prawo Virginii oficjalnie
uznało, że istnieje kategoryczna różnica między kobietami o pochodzeniu afrykańskim
i kobietami o pochodzeniu europejskim. Te ostatnie były zwolnione z podatku na rzecz
rządu kolonialnego, a tym samym, jak zauważa Giddings, znalazły się pod patriarchalną
ochroną rządu kolonialnego, który zasugerował, że powinny być chronione od ciężkiej
pracy (Giddings 1984, s. 36–38). Nie oznacza to, że białe kobiety w kolonii nie
pracowały, a ich oficjalne wykluczenie z kategorii produktywnej siły roboczej jest
tematem na kolejną wersję historii amerykańskiej, tym razem z kategoriami płci biologicznej
i kulturowej w rolach głównych. Warto tu dodać, że w imieniu osób zniewolonych oraz
służących kontraktowych podatki płaciły osoby sprawujące nad nimi kontrolę, czyli
właściciele niewolników i panowie służących. Oba systemy eksploatacji były tak lukratywne,
że zamożniejsi mieszkańcy kolonii uznali, iż warto było płacić dodatkowe podatki.
Giddings jest także
przedstawicielką pokolenia historyczek i historyków (ur. 1947), którzy zmusili Amerykanów
do refleksji nad szczególną rolą, jaką w historii USA odegrały czarne kobiety. To
właśnie ich los jest centralnym elementem konstrukcji systemu zniewolenia, którego
dziedzictwo wciąż kształtuje społeczeństwo amerykańskie. Jednym z kluczowych wydarzeń
potwierdzających tę tezę jest przypadek Elizabeth Key. Key, urodzona w Virginii
w 1630 córka niewolnicy oraz angielskiego plantatora, a tym samym dziecko z nieprawego
łoża, przez lata pracowała jako służąca, ale w 1655 r. została oficjalnie zniewolona.
Jednocześnie Key związała się z Anglikiem, który przypłynął do Virginii jako służący
kontraktowy, ale zdobył kwalifikacje prawnika. W wyniku tego związku Key urodziła
syna, który także został zniewolony. Key podała sprawę swego statusu prawnego do
sądu i zażądała wolności dla siebie i swojego syna. Opierając argumentację na prawie
i zwyczaju Anglii, Key twierdziła, że jako dzieci Anglików oraz chrześcijanie zarówno
ona, jak i jej syn byli zniewoleni bezprawnie. W 1656 r. władze kolonii Virginia
uznały, że zgodnie z prawem angielskim obowiązującym w kolonii Key oraz jej synowi
należy się wolność. Kendi, autor wspomnianej Stamped from the Beginning, podkreśla, że właściciele niewolników w północnoamerykańskich koloniach
Anglii śledzili sprawę Key z zapartym tchem. Decyzja władz kolonialnych zachwiała
systemem niewolnictwa, ponieważ dobitnie przypomniała o dwóch zasadach, które nagle
okazały się przeszkodą w jego dalszym rozwoju. Po pierwsze, według prawa angielskiego
inspirowanego prawem rzymskim status prawny dziecka był równy statusowi prawnemu
ojca. Po drugie, zwyczaj nakazywał, że chrześcijanie nie mogli być zniewoleni (Kendi
2016, 40). Kwestia zniewolenia chrześcijan była dość otwarta w koloniach amerykańskich
niemal od początku, szczególnie że Hiszpanie, pionierzy kolonizacji obu Ameryk,
kolonizowali z chrześcijańskim Bogiem na ustach i brutalnie nawracali na katolicyzm
zarówno rdzennych Amerykanów, jak i Afrykanów. Jednak zwyczaj to nie to samo co
prawo, zwłaszcza jeśli wiąże się on także z dawnymi bullami papieskimi, które w
wyniku reformacji stały się w Anglii martwą literą. Kwestia dziedziczności statusu
prawnego, zakorzeniona w niepodważalnie patriarchalnym porządku społecznym, wydawała
się nieco bardziej skomplikowana, choć szybko okazało się, że wcale skomplikowana
nie była. W 1662 r. Virginia wprowadziła nowe prawo, na podstawie którego status
prawny dziecka był równy statusowi prawnemu matki (partus sequitur ventrem). Pozostałe kolonie szybko zaadaptowały podobne
prawo. Z czasem zostało ono włączone do systemu prawnego USA i przetrwało do momentu
oficjalnego zniesienia niewolnictwa w 1865 r. (Morris 2004, s. 43–49).
Zastanówmy się, co ta zmiana oznaczała i dlaczego została wprowadzona
w momencie, gdy europejscy kolonizatorzy i ich potomkowie desperacko potrzebowali
siły roboczej? W jej centrum znajdują się czarne kobiety, a szczególnie kontrola
nad ich systemem reprodukcyjnym. Giddings uznaje decyzję z 1662 r. za ukoronowanie
procesu, którego celem było umniejszenie człowieczeństwa czarnych kobiet. W jej
wyniku niewolnica rodziła niewolników, nawet jeśli ojcem był biały, czyli wolny,
mężczyzna. Nowe prawo, będące bezpośrednim zaprzeczeniem prawa angielskiego, zapewniało
rozwój niewolnictwa przez reprodukcję naturalną (Giddings 1984, s. 37). Jednocześnie w pełni legalizowało
ono przemoc seksualną wobec czarnych kobiet. Gwałty, całkowicie legalne w świetle
prawa, ponieważ nigdy niekarane, były codziennością zniewolonych. Biali mężczyźni
dostali wolną rękę oraz ciche przyzwolenie swoich żon, które, choć poniżane zachowaniem
swoich mężów, rzadko reagowały i znacznie częściej zamiatały pod dywan wstydliwe
rodzinne sekrety. Sytuację uzupełniało rozprzestrzenianie wizerunku czarnych kobiet
jako rozerotyzowanych nierządnic, niemalże nastających na czystość i seksualną wstrzemięźliwość
swoich panów, którzy w ten sposób zostali zwolnieni z odpowiedzialności moralnej
za przemoc na tle seksualnym. Przypomnijmy raz jeszcze, że nie ponosili oni żadnej
odpowiedzialności prawnej za gwałty na czarnych kobietach, bo prawo chroniło ich,
a nie kobiety, które były ich własnością prywatną i nie posiadały podmiotowości
prawnej. W tym samym czasie białe kobiety były surowo karane za intymne stosunki
z czarnymi mężczyznami za skalanie własnej rasy (Block 2006; Feinstein 2018).
Podkreślmy za Giddings i wieloma innymi historykami, że historia
niewolnictwa i przemocy seksualnej, będącej nieodzowną częścią doświadczenia zniewolonych,
której ofiarą padały głównie czarne kobiety, to nie margines, lecz centralny punkt
historii amerykańskiej. Traktowanie niewolnictwa jako przypisu w triumfalnej historii
galopującej demokracji, rewolucji i ojców założycieli to mit do dziś zakorzeniony
w mitologii amerykańskiej, zbyt długo popularyzowany przez pokolenia białych historyków.
Nie da się napisać historii amerykańskiej demokracji bez historii niewolnictwa,
niezależnie od tego, jak komplikuje to nasze odczytanie i zrozumienie przeszłości.
Dobitną tego ilustracją jest przykład Thomasa Jeffersona, głównego autora Deklaracji
Niepodległości oraz właściciela kilkuset niewolników. Gdy jakiś czas temu historycy
zaczęli ponownie badać nienową tezę, że Jefferson miał prawdopodobnie sześcioro
dzieci z Sally Hemings, jedną ze swoich niewolnic, wielu Amerykanów nie było w stanie
zaakceptować implikacji tych podejrzeń. Wizja wielkiego adwokata wolności i demokracji
jako gwałciciela niespełna piętnastoletniej dziewczyny, która formalnie była jego
własnością oraz przyrodnią siostrą jego zmarłej żony (Hemings była córką niewolnicy
oraz teścia Jeffersona), wstrząsnęła światem akademickim i opinią publiczną. Plotki
na temat stosunków seksualnych pomiędzy trzecim prezydentem USA a jego niewolnicą
pojawiły się już za czasów Jeffersona. Historycy piszący hagiografię za hagiografią
długo uznawali je za kłamstwa szerzone przez wrogów prezydenta, ale nowe pokolenie
badaczy z Annette Gordon-Reed (Gordon-Reed 1998) na czele podjęło poważną analizę
dostępnych źródeł oraz wcześniejszej historiografii. Kiedy w 1998 r. badania DNA
potwierdziły, że Jefferson był najprawdopodobniej ojcem najmłodszego syna Hemings
(w badaniach użyto materiału genetycznego jego potomków), jedni rozpoczęli misję
szukania dowodów na to, iż w żadnym wypadku nie może być to prawda (The Scholars
Commission on the Jefferson-Hemings Issue), inni zaś znaleźli pocieszenie w micie
romantycznej miłości między Jeffersonem a Hemings. Skoro dowody na ojcostwo Jeffersona
były coraz trudniejsze do zakwestionowania, wielu zakłopotanych zachowaniem swego
wielkiego prezydenta Amerykanów chwyciło się ostatniej deski ratunku w postaci historii
o być może niekonwencjonalnej, ale kochającej się parze[6]. W
odpowiedzi nie po raz pierwszy rozgorzała dyskusja na temat roli zniewolonych kobiet
w stosunkach seksualnych z właścicielami niewolników. Historycy, przedstawiciele
innych dyscyplin naukowych, aktywiści oraz intelektualiści pytali, w jakiej
mierze możemy w ogóle mówić o związkach seksualnych, które pomiędzy zniewolonymi
i ich właścicielami miałyby się odbywać za obopólną zgodą (Block 2006; Feinstein
2018). Innymi słowy, czy kobiety w pozycji Sally Hemings miały możliwość odrzucenia
propozycji mężczyzn w pozycji Thomasa Jeffersona, który w sensie jak najbardziej
dosłownym był ich prawnym właścicielem (zakładając, że ten o zgodę pytał, co samo
w sobie jest założeniem problematycznym).
Koniec niewolnictwa, czyli
masowe więziennictwo jako alternatywna forma zniewolenia
Oficjalnie niewolnictwo zostało zniesione w Stanach Zjednoczonych
w 1865 r. Podkreślmy tutaj przysłówek „oficjalnie”, bo biali Amerykanie, i nie mamy
tutaj na myśli wyłącznie właścicieli niewolników, nie potrafili wyobrazić sobie
społeczeństwa i kraju opartego na równości rasowej. Delegalizacja niewolnictwa oznaczała,
że około 4 mln czarnych mężczyzn i kobiet znalazło się nagle na rynku pracy. Stworzyło
to również potrzebę dostosowania gospodarki do modelu, w którym teoretycznie wszyscy
pracownicy nie tylko mieli prawo do zapłaty za wykonaną pracę, lecz także mogli
z każdej pracy odejść. Historycy wykreślili prostą linię ciągłą od wojny secesyjnej
do dziś, by krok po kroku wyjaśnić, w jaki sposób biała większość dostosowywała
system dyskryminacji rasowej do tej nowej rzeczywistości, tym samym podważając zmiany
wywalczone przez czarnych Amerykanów. Gdy trzynasta poprawka do Konstytucji zniosła
niewolnictwo, stany południowe natychmiast wprowadziły tzw. czarne kody (black codes), czyli zbiory praw mających
na celu kontrolę niemal każdego ruchu i każdej decyzji wolnych czarnych Amerykanów.
Tym samym legalizowały one ograniczenia utożsamiane z niewolnictwem. Do najbardziej
efektywnych należały kryminalizacja oraz szeroka definicja włóczęgostwa. Czarni
Amerykanie mogli być aresztowani jako włóczędzy, gdy byli bezrobotni, gdy odmawiali
pracy na niekorzystnych dla siebie warunkach, a nawet gdy rozmawiali z białą osobą
w miejscu publicznym. Kiedy dwie kolejne poprawki, czternasta i piętnasta, przypieczętowały
prawa obywatelskie czarnych Amerykanów (w tym prawa wyborcze czarnych mężczyzn),
rządy stanowe zaczęły wprowadzać dodatkowe wymagania dla wyborców, np. test na umiejętność
czytania lub podatek wyborczy (większość byłych niewolników nie potrafiła czytać,
a podatek leżał poza ich możliwościami finansowymi). Zanim wiek XIX dobiegł końca,
niemal każdy stan zbudował system, który pozbawił czarnych Amerykanów praw obywatelskich.
Na południu system formalnej segregacji, znany jako Jim Crow, kształtował rzeczywistość do połowy XX stulecia. W stanach
północnych bardziej subtelna, ale równie miażdżąca segregacja w szkolnictwie, mieszkalnictwie
czy zatrudnieniu kreowała podobną rasistowską codzienność (Blackmon 2008; Foner
2019; Litwack 1979; Muhammad 2019; Vann Woodward 1974).
Kiedy wbrew tym ograniczeniom czarni Amerykanie konsekwentnie
egzekwowali swoje prawa, w tym stopniowo ograniczane prawa wyborcze, Ku Klux Klan
i inne organizacje terrorystyczne wzięły sprawy w swoje ręce, a lokalni stróże prawa
albo terror ignorowali, albo za nim stali, gdyż często należeli do tych organizacji.
To właśnie nowe formy przemocy, tej ze strony państwa, rasistowskich organizacji
terrorystycznych lub przeciętnych białych Amerykanów, którzy wcale nie musieli być
członkami lokalnych oddziałów Ku Klux Klanu, stały się nieodzowną częścią doświadczenia
czarnych Amerykanów po zniesieniu niewolnictwa. Leon Litwack podkreśla, że w stanach
południowych, gdzie przez kilka dekad po wojnie secesyjnej mieszkała zdecydowana
większość czarnych Amerykanów, biali należący do różnych klas społecznych, których
zwykle niewiele ze sobą łączyło, byli w stanie zjednoczyć się i zorganizować tylko
po to, by siać terror pośród swych czarnych sąsiadów. Zaczepki, pobicia, gwałty
i morderstwa miały przypomnieć czarnym Amerykanom, że ani w oczach ich białych współobywateli,
ani w świetle prawa wolność nie oznacza równości (Litwack 1979, s. 278–279). Według badań Equal Justice Initative, organizacji,
która walczy z rasizmem przez dokumentowanie historii przemocy wobec czarnych Amerykanów
oraz propagowanie reform społecznych, w tym więziennictwa, w dwunastu południowych
stanach na przestrzeni zaledwie 73 lat, od 1877 do 1950 r., doszło do 4084 linczów
na tle rasowym. Budziły one taki entuzjazm wśród białych Amerykanów, że wysyłali
oni pocztówki przedstawiające sceny z aktów linczowania ich czarnych współobywateli.
Na archiwalnych zdjęciach widzimy zafascynowane, często uśmiechnięte twarze uczestników
i publiczności tych spektakli przemocy, którzy patrzą prosto w obiektyw, bo wiedzą,
że są bezkarni.
W obu wojnach światowych czarni żołnierze umierali za kraj, który
odmawiał im podstawowych praw obywatelskich. Gdy czarni weterani I wojny światowej
wracali z Europy i dumnie prezentowali się w mundurach reprezentujących państwo
amerykańskie, byli obrażani, bici i mordowani (Williams 2010). Choć armia amerykańska
desperacko potrzebowała pielęgniarek w trakcie II wojny światowej, czarne pielęgniarki
były przydzielane do opieki nad niemieckimi więźniami wojennymi, gdyż rząd nie potrafił
sobie wyobrazić, by miały się one zaopiekować białymi Amerykanami (Brooks Tomblin
1996, s. 124). Nie dziwi zatem, że tuż po wojnie, czyli ponad osiem dekad po formalnym
zniesieniu niewolnictwa, czarni Amerykanie znaleźli się w środku kolejnej fali walki
o równość i sprawiedliwość. Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte to okres dominacji
Civil Rights Movement (ruch praw obywatelskich), czyli czas najbardziej intensywnej
w XX w. i jednocześnie szczególnie owocnej walki o prawa obywatelskie (Morris 1986).
Warto tu przypomnieć, że choć Civil Rights Movement walczył o cały pakiet praw dla
czarnych (i nie tylko) Amerykanów, jednym z jego postulatów było także ograniczenie
brutalności policji, która jako instytucja sięga korzeniami do tzw. slave patrols, czyli patroli kontrolujących
zniewolonych (Lepore 2020). Wysiłki pokoleń czarnych Amerykanów zostały zwieńczone
podpisaniem kilku aktów prawnych chroniących prawa obywatelskie (tzw. civil rights
acts), w tym tego kluczowego z roku 1964, który zabraniał szeroko definiowanej
dyskryminacji między innymi na tle rasowym i który prezydent Lyndon B. Johnson podpisał
w obecności uśmiechniętego lidera ruchu, Martina Luthera Kinga. Te historyczne osiągnięcia
nie oznaczały jednak końca walki. King, który stał się symbolem i twarzą zmagań
czarnych Amerykanów, został zamordowany w 1968 r. Innych czarnych liderów, w tym
Malcolma X, Medgara Eversa czy Freda Hamptona, spotkał taki sam los. Szybko okazało
się, że seria aktów prawnych nie zdołała wymazać stuleci rasizmu. Do tego jak grzyby
po deszczu pojawiały się mniej lub bardziej subtelne strategie wykluczenia i dyskryminacji.
Szkolnictwo, którego finansowanie powiązane jest z podatkami od nieruchomości, rynek
nieruchomości budowany według dosłownych granic segregacji rasowej, brak dostępu
do serwisów finansowych (konta bankowe, karty kredytowe, pożyczki) czy dysproporcjonalne
kary za drobne przewinienia to tylko kilka przykładów systemowego rasizmu, który
kwitnie do dziś.
Jedną z najbardziej tragicznych od czasów niewolnictwa form wykluczenia
rasowego pozostaje jednak system więziennictwa współczesnej Ameryki. Masowa inkarceracja,
bo z takim zjawiskiem mamy do czynienia w Stanach Zjednoczonych, jest przedmiotem
wielu studiów i analiz zarówno historycznych, jak i tych biorących pod uwagę jej
znaczenie dla kryminalistyki oraz funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego i
demokracji. Grubo ponad 2 mln mieszkańców dzisiejszych Stanów Zjednoczonych to więźniowie
przetrzymywani w stanowych i federalnych więzieniach i aresztach. Oznacza to, że
od 1972 r. populacja w więzieniach wzrosła o 500%, podczas gdy ludność Stanów wzrosła
o 37%. Stany Zjednoczone, pierwowzór i model współczesnej demokracji, to dzisiaj
największe więzienie świata (Mauer 2006, s. 1). Choć społeczeństwo amerykańskie
to 5% światowej populacji, niemal 25% wszystkich więźniów na świecie znajduje się
w Stanach Zjednoczonych. Przetrzymując w więzieniach ponad 600 osób na 100 tys.
mieszkańców, Ameryka prześcignęła Salwador, Rosję i Chiny. Podczas gdy Amerykanie
należący do grup określanych w kategoriach demograficznych jako persons of color, w tym czarni Amerykanie, to zaledwie
37% społeczeństwa, stanowią oni ponad 60% populacji więzień. Te ogólne statystyki
sugerują, że uwięziony jest jeden na 138 Amerykanów, jednak ta liczba obejmuje dzieci
i osoby starsze, natomiast dla osób pomiędzy dwudziestym a czterdziestym rokiem
życia wskaźniki są znacznie wyższe (Mauer 2006, s. 19). Jeśli chodzi o czarnoskórych
mężczyzn, są one katastrofalne. Aktualne prognozy przewidują, że jeden na trzech
młodych czarnych mężczyzn, ale jeden na siedemnastu młodych białych mężczyzn zostanie
uwięziony w pewnym momencie swojego życia w Stanach Zjednoczonych. Jak wytłumaczyć
te różnice? I jak je zrozumieć w kontekście polityczno-społecznym kraju z długą
historią rasizmu i eksploatacji swych czarnych obywateli?
Choć masowa inkarceracja w dużym stopniu definiuje współczesną
Amerykę, zjawisko to ma źródła w przeszłości. Jak pokazała Kelly Lytle Hernández na przykładzie
Los Angeles, notoryczne osadzanie ludzi w więzieniach już pod koniec XIX w. stanowiło
próbę eliminowania wielu grup, które biała większość uznała za niemile widziane:
rdzennych Amerykanów, bezrobotnych robotników sezonowych czy osób należących
do konkretnych grup rasowych lub etnicznych, np. Meksykanów. W 1910 r. Los Angeles
miało największy system więzień i aresztów w kraju. To wskutek przymusowej bezpłatnej
pracy więźniów zbudowano w mieście wiele dróg i innych typów infrastruktury publicznej,
w tym słynny Sunset Boulevard (Hernández
2017). Więziennictwo okazało się eksperymentem służącym eliminowaniu grup,
które biali Amerykanie definiowali/definiują jako zagrożenie porządku społecznego,
a których tania siła robocza mogła/może przysłużyć się państwu oraz firmom prywatnym.
Tym samym była/jest to forma wykluczenia, która oddawała/oddaje kontrolę nad strukturami
ekonomiczno-społecznymi Stanów Zjednoczonych w ręce białych.
Wspomniana przez nas Michelle Alexander, autorka jednej z najważniejszych
książek na temat znaczenia rozwoju więziennictwa w USA w drugiej połowie XX w.,
definiuje masową inkarcerację jako przedłużenie systemu segregacji Jim Crow, który oficjalnie został zniesiony
w połowie lat sześćdziesiątych, ale w rzeczywistości przybrał inny wymiar. Jak podkreśla
Alexander, współczesny system sprawiedliwości i więziennictwa udaje, że jest pozbawiony
elementów rasowych i zapewnia, że jest color
blind, czyli „ślepy na kolory” (color blindness to po polsku dosłownie
daltonizm), a więc na kwestie rasowe (Alexander 2012, s. 204). Takie myślenie oparte
jest na założeniu, że rasizm stanowi problem przeszłości, a współczesne prawo amerykańskie
jest pozbawione elementów dyskryminacji rasowej. Jeśli trzy wprowadzone po wojnie
secesyjnej poprawki do Konstytucji (13., 14. i 15.) zrównały w prawach białych i
czarnych Amerykanów (a w kontekście praw wyborczych białych i czarnych mężczyzn),
to nieco problematyczne stałoby się bezpośrednie nawiązywanie do kategorii rasowych
w celu pozbawienia podstawowych praw obywatelskich i praw człowieka całych grup
demograficznych. Zmienił się więc język. Zamiast argumentów sugerujących hierarchię
rasową dominujący dyskurs publiczny skupił się na przestępczości, zagrożeniu narkotykami
czy nadmiernych wydatkach na opiekę społeczną. Stary system dyskryminacji rasowej
został zastąpiony serią praw, ideologii i praktyk oficjalnie sugerujących równość
wszystkich Amerykanów wobec prawa (czyli color
blind), a w rzeczywistości opierających
się na dyskryminacyjnych praktykach przeszłości i wymierzonych głównie w czarnych
Amerykanów (oraz Amerykanów definiowanych przez amerykańską biurokrację jako Hispanic, czyli w sporym uproszczeniu Latynosów).
Kategoria rasy, a w rezultacie rasizm zostały ukryte pod szeroko definiowaną kategorią
zagrożenia społecznego.
Jak pokazuje Elizabeth Hinton w From the War on Poverty to the War on Crime, kluczowym momentem tego
nowego systemu kontroli i wykluczenia była tzw. wojna z przestępczością (war
on crime) zainicjowana przez prezydenta Johnsona, tego samego, który podpisał
najważniejsze akty praw obywatelskich w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku
(Hinton 2016, s. 20–25). Johnson rozpoczął erę surowego egzekwowania drakońskich
praw, która nadeszła w reakcji na zmiany prawne wywalczone przez Civil Rights Movement.
Jednym z podstawowych elementów tego procesu było przesunięcie dużych sum z budżetu
federalnego na walkę z potencjalnymi zagrożeniami czyhającymi na Amerykanów. W 1968
r. powołano w Departamencie Sprawiedliwości nową agencję (Law Enforcement Assistance
Administration), by zarządzała funduszami przeznaczonymi na tworzenie nowych sądów,
rozbudowywanie i militaryzację sił policyjnych oraz budowanie nowych więzień w miastach,
miasteczkach i wioskach. Administracja Johnsona reagowała tak na rosnącą panikę
białego konserwatywnego elektoratu wobec tumultu wywołanego przez bunt społeczny
lat sześćdziesiątych (Hinton 2016, s. 27). Przypomnijmy, że to właśnie wtedy protesty
czarnych Amerykanów walczących o równość pociągnęły za sobą inne ruchy obywatelskie,
w tym ruchy walki o równouprawnienie kobiet, prawa społeczności LGBTQ, prawa niepełnosprawnych,
a także masowe protesty przeciwko militaryzacji Ameryki i wojnie w Wietnamie.
Lata sześćdziesiąte to zarazem okres niepokojących zmian w statystykach
przestępczości, choć opinie ekspertów na temat tego, co odzwierciedlały, są podzielone.
Brak danych nie pozwala jednoznacznie ustalić, w jakim stopniu doszło do rzeczywistego
wzrostu przestępczości, a w jakim rosnące upolitycznienie problemu przyczyniło się
do lepszego jej udokumentowania i poprawy wykrywalności. Niezależnie od czynników
stojących za danymi statystycznymi, jak twierdzi Marc Mauer, pracownik socjalny
i dyrektor Sentencing Project, jednej z największych amerykańskich organizacji nawołujących
do reformy systemu kryminalnego, lata sześćdziesiąte przyniosły rozmaite zmiany,
które mogły się przyczynić do wzrostu przestępczości. Dojrzało pokolenie powojennego
boomu demograficznego, czyli zwiększyła się liczba młodych mężczyzn w wieku, gdy
są oni szczególnie podatni na wpływ czynników prowadzących do konfliktu z prawem.
W tym samym czasie okres intensywnej urbanizacji doprowadził w miastach do nasilenia
się problemów społecznych, szczególnie tych związanych z szerzącą się biedą i brakiem
dostępu do edukacji, programów pozaszkolnych, przystępnych cenowo mieszkań czy miejsc
pracy, które zapewniałyby rodzinom solidne źródło utrzymania (Mauer 2006, s. 27).
Te przemiany demograficzne i społeczne niewątpliwie mogły skutkować wzrostem przestępczości,
ale badacze zgadzają się, że zamiast próby rozwiązania problemów przyczyniających
się do wzrostu przestępczości odpowiedzią na wyzwania o podłożu ekonomiczno-społecznym
były decyzje czysto polityczne (Alexander 2012; Mauer 2006; Sered 2019). Decydenci
bardziej niż losem biednych Amerykanów borykających się z narastającym kryzysem
martwili się nastrojami białej klasy średniej i konserwatywnych elit, zaniepokojonych
ulicznymi protestami społecznymi, polityzacją ich własnych dzieci, a nawet widoczną
agresją policji, która brutalnie odpowiadała na bunt nowych pokoleń.
Poczynając od lat siedemdziesiątych, liczby Amerykanów przetrzymywanych
w aresztach oraz federalnych i stanowych więzieniach rosły z dekady na dekadę. W
1973 r. uwięzionych było około 200 tys. osób. Dekadę później liczba ta wzrosła do
ponad pół miliona. W 2004 r. odnotowywano już prawie 1,5 mln ludzi w więzieniach
i ponad 700 tys. w aresztach, co oznaczało, że Stany Zjednoczone mogły „się poszczycić”
ponad 2 mln uwięzionych (2,2 mln). Według danych z 2017 r. 30% osadzonych w więzieniach
stanowych i federalnych to biali, 33% to czarnoskórzy (stanowiący około 13% ludności
amerykańskiej), a około 24% to Latynosi (Sentencing Project). Natomiast statystyki
wyroków za różne kategorie przestępstw sugerują przynajmniej do pewnego stopnia,
że powodem tego dramatycznego wzrostu jest nie tyle wzrost przestępczości, ile raczej
to, jak amerykański system prawny definiuje przewinienia i jaką tworzy wizję porządku
publicznego. Podczas gdy na przestrzeni 1985–2000 wyroki za przestępstwa z użyciem
przemocy wzrosły o 45%, wyroki za przestępstwa związane z narkotykami o 402% (w tym np. za posiadanie niewielkiej ilości
marihuany, która w 2020 r. jest legalnie dostępna w celach rekreacyjnych w 11 stanach),
a przestępstwa związane z łamaniem porządku publicznego o 233% (Mauer 2006,
s. 32–33). Innymi słowy, to zmiany w polityce karnej, a nie wzrost przestępczości
odpowiadają za dramatyczny przyrost liczby więźniów.
W drugiej połowie XX stulecia, a szczególnie w ostatnim ćwierćwieczu
misją amerykańskiego aparatu sprawiedliwości stała się kontrola tych grup społecznych,
które najbardziej zmagały się z ubóstwem i które od czasów Civil Rigths Movement
zwracały uwagę na ogromne problemy dyskryminacji w mieszkalnictwie, szkołach, zatrudnieniu,
służbie zdrowia, sądownictwie i wielu innych sferach życia codziennego. Dodajmy,
że właśnie z powodu zakorzenionego od czasów kolonialnych rasizmu amerykańska bieda
w znacznie bardziej drastycznym stopniu
dotyka Amerykanów kategoryzowanych jako persons of color niż białych
(co jest tematem na osobny esej). Następujące po sobie rządy reprezentujące
obie główne partie polityczne różniły się nieco w swych pomysłach na wprowadzanie
porządku społecznego, ale zwłaszcza od czasów Nixona wizje te były tak naprawdę
różnymi odsłonami tej samej agresywnej postawy. Choć już w latach sześćdziesiątych
politycy głośno mówili o tym, że bieda i brak inwestycji w szkolnictwo publiczne
przyczyniają się do wzrostu przestępczości, republikanie i demokraci kryminalizowali
problemy społeczne, zamiast walczyć z ubóstwem i wykluczeniem strukturalnym (Hinton
2016, s. 134–180). Cięto budżety na szkolnictwo, publiczne (dotowane) mieszkalnictwo
czy służbę zdrowia i przesuwano środki publiczne na policję oraz instytucje bezpieczeństwa
i porządku publicznego. Pomiędzy 1980 a 1993 r. federalne wydatki na programy wspomagające
zatrudnienie zostały zmniejszone o połowę, podczas gdy wydatki na więziennictwo
wzrosły o 521% (Mauer 2006, s. 68). Zmiany budżetowe znacznie zredukowały możliwości
tych instytucji państwowych, które zwykle są odpowiedzialne za politykę prewencyjną,
a wsparły strategie militaryzacji w odpowiedzi na problemy społeczne. To z kolei
spopularyzowało ideologię bezpieczeństwa społecznego, według której społeczeństwo
ma być chronione przez rozbudowę i uzbrojenie aparatu kontroli, a nie inwestycje
w szkoły, nowe miejsca pracy czy pozaszkolne programy dla młodzieży dostępne w biedniejszych
dzielnicach.
Życie społeczne Ameryki lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych
przesycone było walką z przestępczością (war on crime), walką z narkotykami
(war on drugs) oraz walką o prawo i porządek (law and order). Określenia
takie jak wojna, wróg, ofensywa, twarde państwo zostały wprowadzone do codziennego
języka polityki i mediów. Ten dyskurs publiczny i inspirowane nim rozwiązania polityczne
nieustannie sugerowały, że wzrost przestępczości wiąże się z czarnymi społecznościami,
szczególnie tymi w centrach miast. Nawet jeśli media czy język legislacji nie odwoływały
się bezpośrednio do kwestii rasowych, to o problemach miejskiej biedy dyskutowano
w kategoriach patologii czarnych społeczności i produktu indywidualnych decyzji
czarnych Amerykanów. Towarzyszyło temu rozpowszechnianie wizerunku czarnego mężczyzny
jako drapieżnika czyhającego na bezpieczeństwo bezbronnych (białych) Amerykanów.
Media przepełnione były obrazami czarnych mężczyzn i chłopców w kajdankach, pokazywanych
w charakterze wrogów publicznych, gwałcicieli, drapieżników (niejednokrotnie nazywanych
„superdrapieżnikami”) nastających
na spokojne domostwa, bezpieczeństwo rodzin i białe kobiety (Alexander 2012, s.
48–50). Po raz kolejny w długiej historii kreowania obrazu czarnych Amerykanów jako
zagrożenia społecznego czarny mężczyzna stał się symbolem zła i problemów społecznych.
Ten popularyzowany przez media wizerunek przyczynił się do rosnącego poczucia strachu
oraz przekonania, głównie, choć nie tylko pośród białych Amerykanów, że wzrastające
wydatki na policję i więziennictwo wzmagają bezpieczeństwo. Jednym z najbardziej
znanych przykładów skutecznej rasistowskiej nagonki mediów była sprawa gwałtu w
Central Parku z 1989 r., tzw. Central Park Five. W jej wyniku pięciu chłopców
(czterech czarnych i jeden Latynos) w wieku od czternastu do szesnastu lat zostało
skazanych na karę od sześciu do trzynastu lat więzienia za gwałt, mimo że badania
DNA wykazały brak związku między materiałem genetycznych sprawcy a oskarżonymi.
Donald Trump publicznie domagał się wtedy kary śmierci dla pięciu młodych Amerykanów.
W roku 2001 seryjny gwałciciel odsiadujący karę dożywocia w jednym z amerykańskich
więzień przyznał się do zbrodni z 1989. Badania DNA potwierdziły prawdziwość jego
zeznania.
Sztandarowym programem narodowej krucjaty na rzecz bezpieczeństwa
stała się walka z narkotykami. Rozpoczęta na dobre przez Nixona, zyskała ona nową
i szczególnie cyniczną twarz za Reagana, kiedy główną w niej rolę odegrał crackcocaine, czyli tzw. krak. Krak
to forma kokainy, uzyskiwana przez zmieszanie czystej kokainy w proszku z dodatkowymi
substancjami, np. sodą oczyszczoną lub proszkiem do pieczenia (proces ten pozwala
na zażywanie narkotyku poprzez wdychanie oparów). Krak znacznie silniej uzależnia
niż kokaina zażywana w czystej formie. Jest również tańszy, co spowodowało, że problem
uzależnienia od kraku dopadł głównie biedniejszych Amerykanów. Eksperci nie mają
wątpliwości, że walka z krakiem miała charakter rasowy. Doskonale obrazuje to decyzja
Kongresu, który w 1986 r. w ramach ustawy antynarkotykowej (Anti-Drug Abuse Act)
ustalił między innymi minimalną karę pięciu lat za posiadanie pięciu gramów kraka
lub pięciuset gramów kokainy (warto tu dodać, że w Anglii za podobną ilość kraka
można dostać do sześciu miesięcy więzienia). Różnica nie jest przypadkowa. O ile
krak był problemem biedniejszych dzielnic miast, o tyle kokaina stanowiła problem
elit oraz zamożnych i w większości białych przedmieść. Dane za okres 2001–2002 pokazują,
że 81% osób, które popadły w konflikt z prawem z powodu kraku, to czarni Amerykanie.
Oficjalnie reaganowskiej walce w narkotykami towarzyszyła kampania, w której sercu
miały się znaleźć programy rehabilitacyjne i kampania edukacyjna na temat szkodliwości
narkotyków Just Say No („Po prostu powiedz
nie”). Jej twarzą stała się pierwsza dama Nancy Reagan. Administracja Reagana przeznaczyła
na walkę z narkotykami, w tym na wspomniane kampanie rehabilitacyjne i edukacyjne,
900 mln dolarów. W praktyce większość tych pieniędzy wydano na helikoptery, samoloty
i placówki zbierające materiał wywiadowczy (Mauer 2006, s. 59–60, 171; Hinton 2016,
s. 316).
Bill Clinton nie tylko kontynuował politykę twardej ręki (get
tough) administracji Reagana, ale wieloma decyzjami znacznie pogorszył sytuację.
Na przykład wprowadzenie za jego rządów kar minimalnych pozbawiło sędziów możliwości
rozważenia okoliczności przestępstw, w zasadzie oddając decyzje w ręce prokuratorów,
którzy w przeważającej liczbie byli biali, a jednocześnie nie myśleli o prewencji
czy rehabilitacji, lecz mieli za zadanie umieszczenie jak największej liczby oskarżonych
w więzieniach. Zresztą Clinton wysłał wyraźny i według wielu komentatorów politycznie
definiujący go sygnał, jakie stanowisko wobec przestępczości zajmie jako prezydent,
już w trakcie swej pierwszej kampanii prezydenckiej. W 1992 r., jeszcze jako gubernator
Arkansas, wrócił w środku kampanii do swego rodzinnego stanu, by uczestniczyć w
egzekucji Ricky’ego Raya Rectora. Rector, czarny mężczyzna skazany na śmierć za
morderstwo dwóch osób, cierpiał na uszkodzenie mózgu, którego doznał w wyniku nieudanej
próby samobójczej. Prawnicy Rectora, aktywiści i nawet współwięźniowie twierdzili,
że zgodnie z prawem amerykańskim chroniącym osoby z zaburzeniami psychicznymi nie
można było dokonać egzekucji Rectora, ponieważ nie miał on pełnej świadomości tego,
co go czeka. Tuż przed egzekucją potwierdził to sam Rector, poprosił bowiem, by
strażnicy więzienni zachowali deser z jego ostatniego posiłku „na później” (Mauer
2006, s. 69; Alexander 2012, s. 56). Po egzekucji Clinton powiedział: „Można o mnie
dużo powiedzieć, ale nie że jestem mięczakiem, jeśli chodzi o przestępców”. Karanie
winnych, a nie strategie zapobiegające przestępczości, stało się wyznacznikiem polityki
prowadzonej przez jego administrację. W 1994 r. Kongres uchwalił ustawę (Violent
Crime Control and Law Enforcement Act), która przekazała największą w historii
sumę na walkę z przestępczością, z czego prawie 10 mld dolarów zamierzano wykorzystać
na budowanie więzień i zarządzanie nimi. W tym samym czasie ustawa wykluczyła więźniów
z tzw. Pell Grants, czyli systemu stypendialnego wspierającego amerykańskich studentów
(Mauer 2006, s. 200). Dodajmy, że badania potwierdzają, iż dostęp do edukacji w
więzieniach to jeden z najskuteczniejszych czynników rehabilitacji (Wilson i Reuss
2008; Vacca 2004).
Danielle Allen, amerykańska profesor filologii klasycznej i politologii
na Uniwersytecie Harvarda, w poruszającej książce Cuz: The Life and Times of Michael A. opisuje dramatyczne losy swego
kuzyna, który jako czarny piętnastolatek w 1995 r. w stanie Kalifornia został skazany
na prawie trzynaście lat więzienia. W 1993 r. stan Waszyngton, a za nim stopniowo
niemal wszystkie inne stany zaczęły wprowadzać prawa „trzech uderzeń” (nazwa pochodzi
od zasady three strikes and you are out stosowanej w bejsbolu). W Kalifornii,
osławionej jedną z najsurowszych wersji prawa „trzech uderzeń”, oznaczało to, że
za trzecie przestępstwo można było otrzymać od 25 lat do dożywocia albo zgodzić
się na plea deal lub plea bargain, czyli umowę z prokuratorem, w której
wyniku oskarżony przyznaje się do winy w zamian za mniejszy wyrok. Przestępstwa
Michaela, kuzyna Allen, były dość poważne. Chłopak dwa razy ukradł coś ze sklepu,
a tydzień później próbował rabunku oraz kradzieży samochodu. Jednak przed tymi trzema
przypadkami złamania prawa, w których nastolatek naruszył mienie, ale fizycznie
nikogo nie skrzywdził, Michael nie miał przeszłości kryminalnej. Mimo to w wieku
piętnastu lat był sądzony jako osoba dorosła. Zaproponowano mu plea deal, czyli przyznanie się do winy w zamian
za obietnicę niższego wyroku. Szacuje się, że 95–97% wyroków w USA zapada na podstawie plea deal (Toobin 2020). Podkreślmy, że
z obawy o wyrok na plea deal godzą się
również osoby niewinne, a strach przed sądem to jedna z traum, jakie dziedziczą
w pełni świadomi dyskryminacji wpisanej w historię amerykańskiego systemu prawnego
czarni Amerykanie. Podobny problem dotyka też Amerykanów należących do innych grup
demograficznych kategoryzowanych jako persons of color. Dla Michaela była to decyzja, czy stanąć przed
sądem, ryzykując, że otrzyma wyrok 25 lat więzienia, czy przyznać się do winy i
liczyć na niższy wyrok. Decyzję o przyjęciu plea deal pomogła mu podjąć
matka. Michael został skazany na trzynaście lat więzienia. Gdy skończył siedemnaście
lat, przeniesiono go do więzienia dla dorosłych. Reszta książki to opowieść o niemożności
powrotu do świata ludzi wolnych, o braku pracy i stygmacie społecznym, co ostatecznie
doprowadziło do śmierci Michaela (Allen 2017, s. 61).
Masowe więziennictwo w Stanach Zjednoczonych zostało oparte na
założeniu, że przetrzymywanie ludzi przez długie lata w więzieniach likwiduje zagrożenie,
a osadzona osoba nie popełni więcej zbrodni. Polityka masowej inkarceracji nie bierze
jednak pod uwagę tego, co dzieje się z osobami, które po odbyciu kary z więzień
wychodzą. Programy resocjalizacyjne zostały dramatycznie ograniczone. Wielkie ustawy
walki z przestępczością ignorują kwestię powrotu byłych więźniów do społeczeństwa.
Z czego będą żyć? Gdzie mieszkać? Jak znajdą pracę, kiedy w każdym formularzu
aplikacyjnym pojawia się pytanie o karalność? Jak uchronić napiętnowanych, wykluczonych
i zubożałych ludzi bez wsparcia ze strony państwa? Długie wyroki to krótkowzroczne
rozwiązanie, które tylko mnoży problemy społeczne. Jednym z nich jest spustoszenie
dokonujące się w rodzinach zatrzymanych. Truizmem byłoby stwierdzenie, że więzienia
nie zapewniają więźniom adekwatnego kontaktu z rodziną. Systemem komunikacji zarządzają
prywatne firmy, które z jednej strony cenzurują każdy e-mail i telefon do bliskich,
z drugiej zaś oznaczają znaczny wydatek w budżetach rodzin osób osadzonych. Rodziny
płacą duże sumy za każdą rozmowę telefoniczną i są zmuszane do wykupywania specjalnych
znaczków, dzięki którym więźniowie mogą się z nimi komunikować elektronicznie (przez
e-mail). Więźniowie nierzadko muszą dodatkowo płacić za mydło czy papier toaletowy,
gdyż państwo zapewnia je w ograniczonej ilości. Pozbawione pomocy partnera rodziny
uwięzionych muszą się utrzymać i zapewnić kontakt z osobą uwięzioną, mając do
dyspozycji tylko jedną pensję, co dalej spycha je w spiralę biedy. Problem ten dotyka
szczególnie kobiety i dzieci. Kolejnym wyzwaniem jest stygmat, naznaczający dzieci
uwięzionych rodziców czasem przez całe życie. Badania pokazują, że rodziny, a zwłaszcza
dzieci uwięzionych mają większy problem z zaakceptowaniem uwięzienia bliskiej osoby
niż z jej śmiercią. Podkreślmy tutaj, że na potrzeby tego tekstu znacznie upraszczamy
zagadnienie, skupiając się głównie na uwięzionych mężczyznach. Równie trudne
jest życie uwięzionych kobiet i ich rodzin. Innymi słowy, masowe uwięzienia nie
likwidują przestępczości, ale ją natężają przez tworzenie pokoleń dotkniętych problemami
rozbitych rodzin, poczuciem wykluczenia i stygmatyzacji społecznej.
Powróćmy raz jeszcze do Ibrama X. Kendiego, który otwiera Stamped from the Beginning stwierdzeniem,
że wbrew temu, czego uczono go, gdy dorastał, to nie ignorancja i nienawiść produkują
rasistowskie myślenie. Źródłem problemu jest rasistowska polityka, która służy stanowieniu
i utrzymywaniu systemu opartego na wyzysku całych grup społecznych kategoryzowanych
ze względu na kolor ich skóry. Kendi przypomina nam bolesną prawdę, że najwybitniejsi
myśliciele i najlepiej wykształceni ludzie swojej epoki byli (i nierzadko są do
dziś) rasistami. Według Kendiego to nie rasizm, lecz polityka rasistowska prowokuje
nienawiść i przekonanie, że niższy status społeczny osób mających ciemniejszy odcień
skóry jest wynikiem indywidualnych decyzji i wyborów, a nie systemu opresji, wykluczenia
i przemocy, który od wielu stuleci jasno określa ich miejsce w strukturze ekonomiczno-społecznej
Stanów Zjednoczonych (Kendi 2016, s. 9–10). To właśnie ta głęboko zakorzeniona i
wielowarstwowa struktura, budowana na podwalinach rasizmu od początku procesu kolonizacji
obu Ameryk, po raz kolejny wypchnęła czarnych Amerykanów na ulice, gdyż w XXI w.
wciąż muszą oni walczyć o to, by świat rozumiał, że czarne życie ma taką samą wartość
jak białe życie. Black lives matter.
Przypisy:
[1]
Krótko po śmierci Floyda śledczy, a za nimi media, podali informację, że
policjant klęczał na szyi Floyda przez osiem minut i czterdzieści sześć sekund.
„8:46” natychmiast stało się symbolem przemocy policji. Śledczy badający sprawę
śmierci Floyda uzgodnili w trakcie dochodzenia, że pierwsze obliczenia były
błędne i że policjant klęczał na szyi Floyda przez siedem minut i czterdzieści
sześć sekund. Istniejące nagranie podaje te obliczenia w wątpliwość (Bogel-Burroughs
2020).
[2] W trakcie pisania kolejnych wersji tego artykułu musiałyśmy
kilkakrotnie uaktualniać tę liczbę. Dodajmy, że w tym samym okresie liczba białych
Amerykanów zastrzelonych przez policję była niemal dwukrotnie większa, ale pamiętajmy,
że czarni Amerykanie stanowią tylko około 13% społeczeństwa amerykańskiego.
[3]Persons
of color to w USA osoby, którzy według kategorii używanych w amerykańskiej biurokracji
nie są białe. Ponieważ w języku polskim nie istnieje odpowiednik persons of color,
zdecydowałyśmy się zachować angielski oryginał. Termin ten jest dziś używany również
w kontekście solidarności pomiędzy Amerykanami należącymi do różnych grup rasowo-etnicznych,
ale połączonych wspólnym doświadczeniem rasizmu.
[4] Choć
1619, rok przybycia do Virginii pierwszego statku z Afrykanami na pokładzie, jest
tradycyjnie uznawany za początek historii czarnych Amerykanów w USA, jest to wybór
oparty na uproszczonej i anglocentrycznej historii tego kraju. Pierwsi Afrykanie
zostali przetransportowani na kontynent północnoamerykański przez Hiszpanów już
w XVI w., kiedy ci kolonizowali tereny dzisiejszych Stanów Zjednoczonych niemal
sto lat przed tym, jak Anglicy stworzyli pierwszą trwałą kolonię na kontynencie
(Berlin 1998).
[5] Szczególnie
przedstawiciele tej ostatniej grupy
często podkreślają, że doświadczenia imigrantów z Azji i ich potomków trudno
uogólniać, gdyż historia migrantów z Chin, Japonii, Indii czy Wietnamu to tak naprawdę
inne historie i inne doświadczenia rasizmu i dyskryminacji.
[6]
Doskonałym tego przykładem jest serial telewizyjny z 2000 r., który obecnie
funkcjonuje pod dwoma znaczącymi tytułami. W popularnej bazie IMDB serial figuruje jako Sally Hemings: An
American Scandal (Sally Hemings. Amerykański skandal, https://www.imdb.com/title/tt0206951/), natomiast wydanie DVD dostępne jest na
Amazon pod tytułem Sally Hemings: An American Love Story (Sally
Hemings. Amerykańska historia miłosna, https://www.amazon.com/Sally-Hemings-American-Love-Story/dp/B0007LPS7W).
Z krótkiego opisu serialu w IMDB wynika, że Jefferson i Hemings łączył
romans/związek oparty na miłości (love affair).
BIBLIOGRAFIA
Książki i artykuły
Alexander
M. (2012), The New Jim Crow: Mass Incarceration in the Age of Colorblindness,
New York.
AllenD.S. (2017), Cuz: The Life and Times of Michael, New York.
Berlin
I. (1998), Many Thousands Gone: The First Two Centuries of Slavery in North America,
Cambridge (MA, USA).
Blackburn
R. (1998), The Making of New World Slavery: From the Baroque to the Modern, 1492–1800,
New York.
Blackburn
R. (2013), The American Crucible: Slavery, Emancipation and Human Rights,
New York.
Blackmon
D.A. (2008), Slavery by Another Name: The Re-Enslavement of Black Americans from
the Civil War to World War II, New York.
Block
S. (2006), Rape and Sexual Power in Early America, Chapel Hill.
Brooks
Tomblin B. (1996), GI Nightingales: The Army Nurse Corps in World War II,
Lexington.
Feinstein
R.A. (2018), When Rape was Legal: The Untold History of Sexual Violence during
Slavery, New York.
Foner
E. (2019), The Second Founding: How the Civil War and Reconstruction Remade the
Constitution, New York.
Forman
J. (2018), Locking Up Our Own, New York.
Giddings
P.J. (1984), When and Where I Enter: The Impact of Black Women on Race and Sex
in America, New York.
Gordon-Reed
A. (1999), Thomas Jefferson and Sally Hemings: An American Controversy, Charlottesville.
Griffler
K.P. (2004), Front Line of Freedom: African Americans and the Forging of the
Underground, Lexington.
Guasco
M. (2014), Slaves and Englishmen: Human Bondage in the Early Modern Atlantic
World, Philadelphia.
Hernández K.L. (2017), City of Inmates. Conquest,
Rebellion, and the Rise of Human Caging in Los Angeles, 1771–1965, Chapel Hill.
Hinton
E. (2016), From the War on Poverty to the
War on Crime: The Making of Mass Incarceration in America, Cambridge (MA, USA).
Jones
J. (1985), Labor of Love, Labor of Sorrow: Black Women, Work, and the Family,
New York.
Jones
J. (2013), A Dreadful Deceit: The Myth of Race from the Colonial Era to Obama’s
America, New York.
Kendi
I.X. (2016), Stamped from the Beginning: The
Definitive History of Racist Ideas in America, New York.
Muhammad
K.G. (2019, wyd. 2), The Condemnation of Blackness: Race, Crime, and the Making
of Modern Urban America, Cambridge
(MA, USA).
Litwack
L. (1979), Been in the Storm So Long: The Aftermath of Slavery, New York.
Mauer
M. (2006), Race to Incarcerate, New York.
Morgan
E. (1975), American Slavery, American Freedom: The Ordeal of Colonial Virginia,
New York.
Morris
A.D. (1986), The Origins of the Civil Rights Movement, New York.
Morris
T.D. (1996), Southern Slavery and the Law, 1619–1860, Chapel Hill.
Muldoon
J. (1979), Popes,Lawyers, and Infidels: The Church and the Non-Christian
World, 1250–1550, Philadelphia.
Sered
D. (2019), Until We Recon: Violence, Mass Incarceration, and a Road to Repair,
New York.
Thornton
J. (1998), Africa and Africans in the Making of the Atlantic World, 1400–1800,
Cambridge (UK).
Vacca
J.S. (2004), Educated prisoners are less likely
to return to prison, „Journal of Correctional Education”, t.
55, nr 4.
Vann
Woodward C. (1974, wyd. 3), The Strange Career of Jim Crow, Oxford.
Williams
C.L. (2010), Torchbearers of Democracy: African American Soldiers in the World
War I Era, Chapel Hill.
Wilson
D., Reuss A., red. (2008), Prison(Er) Education: Stories of Change and Transformation,
Winchester.
Riley C.L., Don’t Worry
about ‘Rewriting History’: It’s Literally What We Historians Do, „The Guardian”, https://www.theguardian.com/commentisfree/2020/jun/10/rewriting-history-historians-statue-past
(dostęp 20 VI 2020).
Wywiad z twórcami aplikacji „Szlakami Polski Niepodległej 1914-1922”: prof. dr. hab. Janem Pomorskim, mgr. Karolem Kasprowiczem i mgr. Bartłomiejem Stolarzem
Zapraszam Państwa do obejrzenia i wysłuchania wywiadu z
twórcami mobilnej aplikacji „Szlakami Polski Niepodległej – 1914-1922” – prof.
dr hab. Janem Pomorskim, mgr Bartłomiejem Stolarzem i mgr Karolem Kasprowiczem.
Premiera aplikacji miała miejsce w roku 2019. W kwietniu
2020 roku ukazała się jej wersja anglojęzyczna. I ten właśnie fakt wydaje się
dobrym pretekstem, żeby kilka miesięcy po premierowym ukazaniu się aplikacji na
rynku wrócić do tematu i podyskutować o niej w nieco szerszym kontekście –
zmian zachodzących we współczesnej kulturze generowanych przez zwrot cyfrowy,
który w dalszej kolejności prowadzi do przemian w obszarze nauk humanistycznych
(humanistyka cyfrowa, historia cyfrowa) oraz edukacji humanistycznej.
W tym miejscu przypomnijmy w wielkim skrócie, że humanistyka
cyfrowa to relatywnie nowy dział badań humanistycznych, który koncentruje
się na badaniach człowieka i jego wytworów w przestrzeni cyfrowej, zajmuje się
badaniem narzędzi i technologii cyfrowych w kontekście wykorzystania ich w
praktykach badawczych i poznawczych realizowanych w obrębie nauk
humanistycznych (epistemologia instrumentów cyfrowych, metodologia badań
cyfrowych), bada też, jak tradycyjne działy
nauk humanistycznych odnajdują się w przestrzeni cyfrowej, zajmuje
się również sposobami prezentowania wyników badań w sieci za pomocą cyfrowych
narzędzi – różnego rodzaju multimedialnych platform i aplikacji. Bada, jak pod
wpływem zwrotu cyfrowego zmienia się nasze pojmowanie nauki, poszczególnych
dyscyplin naukowych np. historii, wiedzy naukowej oraz ich funkcjonowanie.
Próbuje tworzyć język, w którym można opisać zachodzące w wyniku zwrotu
cyfrowego zmiany i pojawiające się nowe zjawiska, trudne do pojęciowego
uchwycenia w języku tradycyjnych nauk humanistycznych.
Humanistyka cyfrowa stawia przed humanistami całkowicie nowe
wymagania w postaci kompetencji niezbędnych do poruszania się w cyfrowym
świecie – nowych metod badawczych, nowych sposobów interpretacji danych, nowych
sposobów prezentowania wyników badań.
I nie chodzi tu o umiejętność zrobienia prezentacji w PP czy
napisanie posta na FB, ale o kompetencje w zakresie programowania, tworzenia
portali internetowych, baz danych, repozytoriów, posługiwania się cyfrową
kamerą, montażu audio i wideo, robienia animacji komputerowych, np.
interaktywnych map, wykorzystywania aplikacji do wizualnej analizy danych.
Humanistyka cyfrowa podejmuje także wysiłki związane z
refleksją nad procesami i praktykami nauczania w cyfrowym świecie – tworzenia i
wykorzystywania cyfrowych narzędzi do edukacji szkolnej i akademickiej.
Aplikacja „Szlakami Polski Niepodległej 1914-1922” powstała w zespole pracującym w ramach Zakładu Metodologii Historii UMCS. Ów fakt jest naturalną konsekwencją wieloletnich zainteresowań badaczy i doktorantów z Zakładu Metodologii Historii UMCS problematyką historii niekonwencjonalnej, cyfrowej wizualnej oraz public history. W tym miejscu trzeba przypomnieć, że w instytucie Historii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie od wielu lat na studiach historycznych funkcjonują specjalizacje i prowadzone są zajęcia z dziedzin takich jak historia wizualna, cyfrowa oraz public history, których twórcami są pracownicy Zakładu Metodologii Historii UMCS.
Aplikacja do pobrania za darmoAplikacja do pobrania za darmo
Realizacja wideo: Piotr WITEK
Powstanie, którego nie było? O specyfice powojennego podziemia
BARTOSZ WÓJCIK
Powstanie, którego nie było? O specyfice powojennego podziemia
Dyskusja o tym, co właściwie wydarzyło się w Polsce w okresie zdobywania władzy przez komunistów, sięga jeszcze pism drugiego obiegu. Od kilku lat coraz większą popularność zyskuje teza, jakoby po wojnie doszło do antykomunistycznego powstania. Założenie efektowne, jednak w odniesieniu do skomplikowanych warunków pojałtańskich rodzące liczne wątpliwości.
W
listopadzie 1949 r. w Londynie dobiegły końca prace nad dokumentem Polska pod reżimem komunistycznym.
Sprawozdanie z sytuacji w kraju (1944–1949).
Była to obszerna analiza, przygotowana na użytek władz emigracyjnych przez
ekspertów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rządu RP na Uchodźstwie. Opracowanie
– jego stosunkowo niedawne wydanie po opatrzeniu przypisami liczy grubo ponad
300 stron – zostało podzielone na trzy części. Najdłuższą z nich poświęcono
problematyce politycznej – przedstawieniu różnych aspektów instalowania w
Polsce komunistycznej dyktatury.
Wśród
omawianych zagadnień – m.in. kwestii ludnościowych i terytorialnych, etapów
eliminowania opozycji, sowietyzacji wojska czy mechanizmów zastraszania
społeczeństwa – zjawisko ruchu podziemnego odnotowano zaskakująco pobieżnie,
zaledwie w kilku akapitach. Zwracano w nich uwagę na tragedię tysięcy żołnierzy
Armii Krajowej, którzy wiosną 1945 r., nie chcąc składać broni, znaleźli się w
potrzasku. Dostrzegano wymierzony w nich terror i towarzyszącą mu kampanię
propagandową. Pisano też o wyraźnym zmęczeniu wojną, przekładającym się na
utratę przez zwolenników dalszej walki zaplecza społecznego. Diagnozując
zjawisko zaniku antykomunistycznego oporu, za ostatni moment jego wyraźnych
przejawów – „żywej akcji partyzanckiej” i „bujnego życia konspiracyjnego” –
wskazywano rok 1946. Jedynym powstaniem, o którym wspominali autorzy
opracowania, był sierpniowy zryw Warszawy.
W kontekście
popularnej dziś tezy o mającym trwać w Polsce po wojnie powstaniu – mówią o nim
choćby prezes Instytutu Pamięci Narodowej Jarosław Szarek oraz szef Urzędu ds.
Kombatantów i Osób Represjonowanych Jan Józef Kasprzyk; pod takim hasłem
antykomunistyczne podziemie figuruje już na Wikipedii – trudno nie zadać
pytania: czy to możliwe, aby zorientowani w realiach krajowych emigracyjni
analitycy nie dostrzegli na czas, choćby nie nazywając go wprost, zjawiska tak
wielkiej wagi? Zjawiska – dodajmy – dla uchodźczych władz wyczekujących
konfrontacji świata zachodniego i ZSRR, od dłuższego zaś czasu coraz wyraźniej
marginalizowanych przez stronę amerykańską, niosącego niebagatelny potencjał
argumentacyjny. A może po prostu mimo zdecydowanej wrogości wobec
komunistycznego reżimu rzeczowo i bez emocji oceniali rzeczywistość?
„Zbrojne wystąpienie narodu lub jakiejś grupy w
obronie swojej wolności” – brzmi najprostsza definicja
powstania, pochodząca ze Słownika języka
polskiego. Określenie takie, zwłaszcza mało precyzyjna kategoria „jakiejś
grupy”, daje wprawdzie szerokie pole interpretacji, nie powinno się jednak przy
nich abstrahować od charakterystycznej dla danego momentu świadomości
społecznej. W kontekście rozważań o powstańczym bądź nie obliczu
antykomunistycznego podziemia trudno uciec też od odniesienia cech zbrojnego
nurtu Drugiej Konspiracji – przebiegu działań, okoliczności politycznych czy skali zjawiska –
do wielkich zrywów
niepodległościowych kształtujących polską wyobraźnię.
Problem ram czasowych
Już próba
ustalenia, w którym momencie miało się zacząć i do kiedy trwać domniemane
antykomunistyczne powstanie, rodzi poważne wątpliwości. Dolną cezurę
najczęściej stanowi rok 1944, niekiedy 1943. Płynna pozostaje górna, wytyczana
na ogół gdzieś w latach 1953–1956. Czasem jednak – zupełnie poważnie – podciąga
się ją aż do roku 1963, kiedy zginął ostatni ukrywający się jeszcze członek
zbrojnego podziemia. W rzeczywistości – inaczej niż w wypadku kolejnych
wielkich polskich zrywów – w odniesieniu do „ostatniego powstania” nie sposób
wskazać ani konkretnego punktu jego otwarcia, ani uzasadnionego faktograficznie
momentu zakończenia.
Armia
Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę RP z początkiem stycznia 1944 r. Stosunki
dyplomatyczne między Polską a ZSRR od wyjścia na jaw zbrodni katyńskiej
pozostawały wprawdzie nieuregulowane, niemniej w kolejnych miesiącach oddziały
AK znacznie częściej współdziałały z jednostkami sowieckimi w ramach akcji
„Burza” – wielokrotnie płacąc za to później wysoką cenę – niż z nimi walczyły.
Nic dziwnego, były częścią Polskich Sił Zbrojnych, stanowiących element
wielkiej koalicji antyniemieckiej. Jakiekolwiek zorganizowane wystąpienie
przeciw Sowietom, abstrahując od tego, że skazane na błyskawiczną klęskę,
przekreślałoby wieloletni wkład Polski w wysiłek wojenny aliantów i utrudniało
międzynarodowe położenie władz RP na uchodźstwie.
Dlatego też,
choć dowództwo AK rozumiało wagę nowego zagrożenia – na Kresach
Północno-Wschodnich II RP partyzantka sowiecka występowała przeciw oddziałom
polskim od połowy 1943 r. – wyraźnie zabiegało, aby nie dopuszczać do
konfrontacji z Sowietami. W rozkazie do wykonania akcji „Burza”, zastrzegając:
„w żadnym wypadku nie może dojść do działań zbrojnych przeciwko Rosjanom”, jako
wyjątek wskazywano wprawdzie „konieczne akty samoobrony” (Ney-Krwawicz 2008, s.
136), ale nawet jeśli na
Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie podziemie odpowiadało na sowiecki terror, nie
przybierały one charakteru zorganizowanych wystąpień zbliżonych skalą do
prowadzonej w ramach „Burzy” akcji antyniemieckiej. Stoczony 21 sierpnia pod
Surkontami bój pomiędzy zgrupowaniem AK a batalionem NKWD stanowił wymowny
symbol, lecz nie pociągnął za sobą kolejnych dużych starć. Wkrótce do Wilna
nadeszła depesza komendanta głównego AK, nadana z walczącej Warszawy:
„Kategorycznie jeszcze raz zabraniam prowadzenia walki z Sowietami. Oddziały
partyzanckie rozwiązać. Najbardziej zagrożonych ludzi wycofać do Centrum Kraju.
Wy pozostajecie na miejscu w konspiracji” (Motyka 2014, s. 147).
Ogrom
prześladowań NKWD – do lata 1945 r. na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie zginęło
około tysiąca akowców – sprawił, że w kolejnych miesiącach spontaniczna polska
samoobrona bynajmniej nie zanikła. Co do zasady jednak, z wyjątkiem zaplanowanej
z rozmachem dywersyjnej akcji w rocznicę sowieckiej agresji z 1939 r., polskie
oddziały unikały działań zaczepnych, broniąc się i licząc na dotrwanie do
spodziewanego wyklarowania sytuacji politycznej (Krajewski, Łabuszewski 2009,
s. 96; Niwiński 2001, s. 60). Podobne względy wykluczały podjęcie szerszej
akcji antykomunistycznej jesienią 1944 r. na terenach uwolnionej od Niemców
tzw. Polski lubelskiej. Abstrahując od kontekstu politycznego, nasycenie terenu
jednostkami sowieckimi i współdziałającego z nimi ludowego Wojska Polskiego
było zbyt duże, aby myśleć o jakichkolwiek – choćby sprzecznych z linią władz w
Londynie – poważniejszych wystąpieniach.
Sytuacja zmieniła
się w pierwszych miesiącach roku 1945, wraz z początkiem ofensywy. Nieokrzepłe
jeszcze struktury promoskiewskiej administracji zostały w dużej mierze
pozbawione dotychczasowej osłony sowieckiej, wyraźnie za to wzrosła – mimo
styczniowego rozwiązania AK przyczyniły się do tego liczne prześladowania –
liczba oddziałów leśnych. Zwłaszcza we wschodnich województwach pojałtańskiej
Polski, poza większymi miastami, skala wystąpień wykazała, że komuniści nie
panują nad terenem. „Powszechna wola oporu przeciw sowiecko-lubelskiej
rzeczywistości przeradza się wśród byłej AK i związanych z nią kół w opór
przeciw rozwiązaniu szeregów. Ma to charakter żywiołowo-społeczny, zwłaszcza na
wsi lubelskiej i białostockiej i przeradza się w szeroką samoobronę, którą
bierzemy pod wpływy i kierunek” – informowali legalne władze w Londynie dowódcy
konspiracji poakowskiej (WiN w
dokumentach 1997, s. 96).
W warunkach
chaosu, jaki zapanował po rozwiązaniu podziemnej armii, kontrola oraz
koordynacja antykomunistycznych działań okazały się jednak iluzoryczne. Lokalne
sukcesy nie były dyskontowane, gdyż najpoważniejsze ośrodki usiłujące opanować
sytuację – Delegatura Rządu na Kraj oraz powołana w miejsce AK Delegatura Sił
Zbrojnych – orientując się w sytuacji międzynarodowej, zgodnie z zaleceniami
legalnych władz dążyły do wygaszenia akcji zbrojnej. Oceniały ją jako
pogłębiającą straty i bezcelową, za wskazane uznając „przenikanie na posterunki
cywilne” i szukanie rozwiązania politycznego. „Powstają różne organizacje –
relacjonował po latach współtwórca podziemia poakowskiego, a w czasie wojny
dowódca warszawskiego Kierownictwa Dywersji AK, Józef Rybicki – powołują się na
nasze rozkazy. […] Część ludzi przeszła na bandytyzm. Nie ma na to rady. […]
Jak się jeździło po oddziałach leśnych, żeby je rozwiązywać i mówić, że trzeba
skończyć rozwiązanie AK, to oczywiście nie raz spotkałem się z zarzutem, że
jestem zdrajcą itd. Dopiero po wyjaśnieniach, kim jestem, to się zmieniało;
były takie chwile, że ludzie byli po prostu nie przybici, ale zdecydowani na
wszystko” (Rybicki 1987, s. 24).
Niewątpliwie
to właśnie wiosną ostatniego roku wojny antykomunistyczna akcja zbrojna osiągnęła
apogeum. Z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że w oddziałach leśnych
znalazło się wtedy jednocześnie ponad 10 tys. ludzi. Mimo głośnych lokalnie
sukcesów, będących demonstracją siły podziemia – ataku na obóz NKWD w
Rembertowie, wkroczenia do Grajewa czy Puław, gdzie rozbito więzienia UB;
zwycięskich starć z oddziałami sowieckimi w Lesie Stockim i pod Kuryłówką –
także wówczas trudno doszukiwać się momentu rozpoczęcia antykomunistycznego
powstania. Uderzano punktowo, bez choćby taktycznych założeń, doraźnie
odpowiadając na represje ze strony aparatu bezpieczeństwa. Momentem takim
mogłoby być powołanie 7 maja 1945 r., rozkazem p.o. naczelnego wodza gen. Władysława
Andersa, wspomnianej Delegatury Sił Zbrojnych. Mogło, gdyby nie to, że jej
celem miało być okiełznanie spontanicznej akcji zbrojnej (Chmielarz 1994, s. 15–16).
Tym trudniej początku wystąpienia szukać w miesiącach późniejszych. Latem,
wobec zmiany sytuacji politycznej – międzynarodowego uznania Tymczasowego Rządu
Jedności Narodowej w Warszawie; wyłonienia się działającej jawnie
antykomunistycznej opozycji, na której czele stanął przybyły do kraju Stanisław
Mikołajczyk; wreszcie zapoczątkowania akcji ujawnieniowych – natężenie
zbrojnego oporu zaczęło wyraźnie maleć.
Jeszcze
więcej problemów stwarza próba wskazania momentu zakończenia domniemanych
działań powstańczych. Umiejscawianie go w połowie lat pięćdziesiątych, nie
mówiąc już o roku 1963, trudno bowiem traktować inaczej niż w kategoriach
życzeniowo-symbolicznych. Ostatnia udana akcja na więzienie UB – w sytuacji
unikania otwartych starć z liczniejszymi i lepiej uzbrojonymi siłami aparatu
komunistycznego były one kluczowym przejawem zbrojnego oporu – została zorganizowana
w listopadzie 1946 r. (Krajewski 2010, s. 21). Wyraźne załamanie się podziemia
jako zjawiska o charakterze masowym nastąpiło z kolei wiosną roku 1947, kiedy
przeprowadzono tzw. drugą amnestię. Po jawnym sfałszowaniu wyborów
parlamentarnych i aresztowaniach, które rozbiły ośrodki kierownicze podziemia w
Polsce centralnej i wschodniej, ujawnienie wybrało ponad 50 tys. osób pozostających
jeszcze na stopie nielegalnej. Szacuje się, że w liczbie tej – obejmującej
zarówno leśnych, członków cywilnych siatek konspiracyjnych, a także
pozostających poza „robotą” antykomunistyczną ludzi podziemia z okresu wojny –
znalazło się ponad 90 proc. nierozbitych dotąd struktur głównej organizacji
poakowskiej i ponad połowa stanów słabszej konspiracji narodowej (Poleszak,
Wnuk2007, s. XXXII).
W efekcie
wiosną roku 1947 stałe struktury zbrojne podziemia stopniały do poziomu poniżej
2 tys. członków w skali całego kraju. Wobec zaniku ośrodków usiłujących
wcześniej koordynować akcję antykomunistyczną, poszczególne oddziały
funkcjonowały na ogół samodzielnie lub najwyżej w porozumieniu z lokalnymi
siatkami. Wskutek kolejnych obław także ich liczba malała. Te, które uniknęły
rozbicia lub rozpadu, stopniowo przeradzały się w grupy o charakterze
przetrwaniowym, niejednokrotnie tworzone przez ludzi ujawnionych, w poczuciu
zagrożenia ze strony UB decydujących się na powrót do lasu. Ich celem było już
nie sabotowanie posunięć narzuconej władzy, ale dotrwanie do wyczekiwanej „trzeciej
światowej”. „Czerpiąc wiadomości z różnych źródeł, radzilibyśmy się
przyszykować jak w trzydziestym dziewiątym. Kto wie, co może być jutro lub
pojutrze?” – usiłowało podtrzymywać na duchu jedno z nielicznych ukazujących
się lokalnie jeszcze w 1948 r. podziemnych pisemek („Głos o Wolność” 1948, brak
nr.). Docierające szerzej centralne tytuły niepodległościowej konspiracji, na
łamach których usiłowano analizować sytuację polityczną, wyciągać z niej
wnioski i publicystycznie – na wzór analogicznych działań podczas okupacji
niemieckiej – oddziaływać na społeczeństwo, nie ukazywały się już od wielu
miesięcy. Zostały rozbite lub zawieszone na przełomie 1946/1947 r.
Wprawdzie
jeszcze trzy lata później resort bezpieczeństwa odnotowywał rocznie ponad 800
przejawów aktywności zbrojnego podziemia (Makus 2017), jednak nie było już mowy
o akcjach choćby zbliżonych do tych z pierwszych miesięcy nowej rzeczywistości.
Dawne oddziały coraz rzadziej liczyły więcej niż kilku członków, a ich
działania ograniczały się do zabijania lub karania ludzi uznanych za
szkodliwych dla podziemia bądź lokalnej społeczności, wymykania się kolejnym
obławom, wreszcie – do niezbędnych dla przetrwania, ale często
niejednoznacznych i ułatwiających propagandowe dezawuowanie podziemia akcji
zaopatrzeniowych. „Polska tonie w czerwonej powodzi… Istnieje przysłowie, że
»tonący brzytwy się chwyta«, jakże ono obecnie pasuje do wielu Polaków! Toniemy
– a nadzieja, której się chwytamy – pozostaje niestety tylko przysłowiową
brzytwą” – notował w maju 1949 r., krótko przed śmiercią, Zdzisław Broński
„Uskok” (Broński 2015, s. 314). Dysproporcja sił była już ogromna, a osaczane,
topniejące grupki działały w poczuciu głębokiego osamotnienia. Zapewne wzrosło
ono jeszcze wiosną 1950 r. Aby ratować niezależność coraz wyraźniej atakowanego
Kościoła, episkopat podpisał wówczas porozumienie z rządem, na mocy którego
m.in. publicznie odciął się od „zbrodniczej działalności band podziemia”
(Noszczak 2020; Lubecka 2008, s. 495).
Ostatnie
kilkuosobowe patrole zostały rozbite lub rozproszone na przestrzeni lat 1952–53.
Szacuje się, że w schyłkowym okresie przewinęło się przez nie maksymalnie do
500 osób w skali całego kraju (Krajewski, Łabuszewski 2016, s. 11), liczącego
wówczas z górą 25 mln mieszkańców. Później w lesie pozostały już jedynie grupki
2, 3-osobowe lub pojedynczy ludzie zmuszeni ukrywać się przed aparatem
bezpieczeństwa. Nieliczni dotrwali do politycznego przełomu roku 1956 i
skorzystali z ogłoszonej wtedy amnestii, pojedynczy nie zaufali jej – zginęli
lub zostali schwytani w kolejnych latach. Tragedia „ostatnich leśnych” wzbudza
oczywiste emocje. Trudno jednak uznać za zasadne utożsamianie z nią schyłku
domniemanego antykomunistycznego powstania. Zakładając nawet, że doszłoby do
niego w pierwszym okresie nowej, znaczonej sowieckimi prześladowaniami
rzeczywistości, mówilibyśmy bowiem o zjawisku bez precedensu – powstaniu
trwającym kilka do kilkunastu miesięcy i dogasającym przez kolejną dekadę.
Problem przywództwa i koordynacji
działań
Wielkie
polskie powstania dysponowały ośrodkami władzy polityczno-wojskowej,
odpowiedzialnymi za koordynowanie działań i nadanie im określonych celów. W
powstańczej Warszawie jednostki AK i podporządkowanych jej na czas walk
formacji podlegały Komendzie Sił Zbrojnych w Kraju, a ich działania koordynował
dowódca stołecznego okręgu AK. Decyzje kierownictwa wojskowego oddziaływały nie
tylko na sytuację w mieście, lecz także na posunięcia jednostek zmobilizowanych
w innych częściach Polski. Działał ponadto delegat rządu na kraj w randze
wicepremiera, istniała też namiastka polskiego parlamentu – grupująca
przedstawicieli głównych sił politycznych Rada Jedności Narodowej. Wszystkie
wspomniane ośrodki podlegały uznawanym międzynarodowo władzom RP na uchodźstwie
i pozostawały z nimi w kontakcie. Rzeczywistość, w jakiej funkcjonowało
powojenne podziemie niepodległościowe, od początku rysowała się zgoła
odmiennie.
W przełomowy
rok 1945, o czym była już mowa, podziemie wkroczyło w stanie daleko posuniętej
erozji. Przetoczenie się przez ziemie polskie frontu, za którym szły jednostki
NKWD, porwało konspiracyjną łączność. Powstające spontanicznie oddziały leśne były
niekiedy podporządkowane lokalnym ośrodkom dowódczym, niekiedy – wobec zaniku
tychże lub samowolnych decyzji – podejmowały działalność na własną rękę.
Powołana do walki z Niemcami masowa AK znajdowała się w likwidacji, a
przygotowywana na ewentualność wkroczenia Sowietów kadrowa organizacja NIE
okazała się strukturą niezdolną do podjęcia szerszych działań. Również
posunięcia ośrodków politycznych sprawnego do niedawna podziemnego organizmu
cechowała wyraźna chwiejność. Potęgował ją brak jasnych wskazówek od
uchodźczych władz, skoncentrowanych w tym czasie na akcji protestu wobec
jałtańskich decyzji mocarstw. „Na
co Rząd liczy, odrzucając postanowienia? Jaki ma dalszy plan? […] Milczenie
Wasze jest zgubne” – alarmowała Londyn Delegatura Rządu na Kraj (Wójcik 2017). Niebawem
szesnastu przywódców podziemia, szukając wyjścia z powojennego impasu na drodze
negocjacji z Sowietami, zostało aresztowanych i uprowadzonych do Moskwy.
W takich
okolicznościach próbę przejęcia inicjatywy podjęli narodowcy. Już jesienią 1944
r. wycofali oni swoje siły z AK, powołując własną, podporządkowaną Stronnictwu
Narodowemu (SN) formację zbrojną – Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW). Teraz,
krytykując dotychczasowe władze podziemia, zwłaszcza zaś uznawane za
lewicowo-sanacyjne i odpowiedzialne za klęskę powstania w Warszawie
kierownictwo AK, usiłowali de facto
zająć ich miejsce. Wzywając do zjednoczenia antykomunistycznego wysiłku pod
własnymi sztandarami, przekonywali, że tylko przywództwo zdecydowanie
antymarksistowskiego, katolickiego ruchu narodowego zagwarantuje
bezkompromisowość w walce z narzucanym systemem. Wykorzystując niezrozumienie
części terenowych struktur AK dla prowadzonej przez jej dowódców akcji „rozładowywania lasów”, sięgali przy tym – choć
przeciwna była im część polityków podziemnego SN (Kersten 1993, s. 54) – po atrakcyjne zwłaszcza wśród
ludzi młodych hasła kontynuowania walki zbrojnej.
„Niechaj nikt nie śmie stawać w poprzek żołnierzowi
podziemnemu w jego historycznym pochodzie do unarodowienia życia Polski i
Europy. Niechaj nikt nie śmie podtrzymywać spróchniałej zapory dawnych
uprzedzeń. Dzieląca dotąd zapora to polityka rozbijania wewnętrznych sił Narodu
uprawiana przez koła sanacyjne i reakcyjno-komunistyczne [sic!] gwoli własnym interesom. Gdy razem tę zaporę kopniemy nogą,
rozleci się w strzępy, a społeczeństwo w zjednoczonym wysiłku odnajdzie swą
Wielkość i Radość. Być może, że znajdą się głupi i ślepi, bezwiedni najmici nie
mogący otrząsnąć się z brudów i letargu… Być może, że nie zrozumią nas, ale na
tych znajdzie się rada! Do nich przemówi Polska Podziemna innym głosem. Nikt
nie może bowiem przekładać interesów własnych nad narodowe! Nie może nikt i nic
hamować pochodu żołnierza podziemnego do Wielkości, bo kto przeciw Niemu, ten
przeciw Polsce, a kto przeciw Polsce, ten przeciw Europie!” – wzywał wiosną 1945 r. jeden z
lokalnych tytułów proweniencji narodowej („Walka: od Odry po Dniepr” 1945, nr 3).
Zarówno centralne, jak i terenowe struktury głównego
nurtu podziemia poakowskiego – początkowo zorganizowane w ramach
Delegatury Sił Zbrojnych, a od września 1945 r. w ramach Zrzeszenia „Wolność i
Niezawisłość” (WiN) –
nie zamierzały jednak oddawać pola narodowcom. Rywalizacji między
kierownictwami obu ośrodków sprzyjały różnice ideowe i odmienne koncepcje
polityczne. Prodemokratyczne podziemie poakowskie opowiadało się bowiem za
antykomunistyczną opozycją w postaci mikołajczykowskiego Polskiego Stronnictwa
Ludowego i, odchodząc od akcji zbrojnej – postulat ten udało się
zrealizować na południu i częściowo w centrum kraju; w mniejszym stopniu w
województwach wschodnich –
zamierzało wspierać je w walce o zagwarantowane w Jałcie wolne wybory. Liczący
na przejęcie samodzielnej władzy narodowcy trwali z kolei na stanowisku
bezkompromisowym. Potępiając działania Mikołajczyka i deklarując wierność
legalnym władzom RP w Londynie – po latach izolacji u schyłku wojny zaczęli odgrywać w
nich istotną rolę (Wnuk 2002, s. 84) – zapowiadali rychły wybuch konfliktu między ZSRR a
mocarstwami zachodnimi.
W tzw. dołach „wielka polityka” nie miała takiego
znaczenia. Tam górę brały względy prozaiczne, związane ze sporami o prymat
danej organizacji w terenie czy konsekwencje podejmowanych działań. Istotną
wagę miewały animozje i konflikty osobiste, niekiedy sięgające jeszcze okupacji
niemieckiej. Co charakterystyczne, rywalizacja między główną organizacją
poakowską i podziemiem narodowym największą temperaturę osiągała tam, gdzie oba
nurty wciąż dysponowały silnymi strukturami zbrojnymi. W sprawozdaniu II
Zarządu Głównego WiN z kwietnia 1946 r. stwierdzano: „Stosunek [podziemia
narodowego] do b[yłej] AK i WiN-u ogólnie jest nieprzychylny, a w niektórych
regionach wręcz wrogi. Szczególnie w województwach wschodnich, np. w
Rzeszowskiem, propaguje się, że AK jest po wpływami masonerii. Bardzo zaognione
stosunki występują na terenie Białegostoku i Wschodnio-Warszawskiego, gdzie na
działaczy AK wydano szereg wyroków śmierci. […] W wielu wypadkach propaganda
narodowa podszywa się w ulotkach pod szyld b[yłej] AK. To samo dotyczy
niektórych akcji zbrojnych, co powoduje represje ze strony władz
Bezp[ieczeństwa] w stosunku do członków b[yłej] AK. NSZ[-NZW; nazw tych używano
zamiennie – B.W.] uzurpuje sobie wyłączne prawo do
kierowania i prowadzenia pracy konspiracyjnej oraz akcji zbrojnej, rzekomo z
polecenia Rządu w Londynie” (WiN w dokumentach
1997, s. 416). Szczególnie gorąca atmosfera panowała na Białostocczyźnie i
północno-wschodnim Mazowszu, gdzie spór pomiędzy organizacjami pociągnął za sobą
co najmniej kilkanaście ofiar śmiertelnych tylko po stronie poakowskiej
(Łapiński 2018, s. 250). W żadnej innej części kraju nie zaszedł tak daleko, z
reguły koncentrując się na rywalizacji propagandowej.
Lepiej układały się stosunki między Zrzeszeniem WiN
a politycznymi strukturami podziemia narodowego spod znaku SN, raczej formalnie
niż faktycznie kontrolującymi własną organizację zbrojną. I tam jednak
dominowała wyraźna nieufność, a ważnym jej czynnikiem była rywalizacja o
wsparcie materialne ze strony uchodźczych władz. Próbą stworzenia platformy współpracy obu nurtów było
powołanie w styczniu 1946 r. Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski
Podziemnej. Inicjatywa znanego piłsudczyka, płk. Wacława Lipińskiego, miała stanowić
odpowiednik działającej podczas okupacji niemieckiej Rady Jedności Narodowej.
Do komitetu weszli wprawdzie przedstawiciele WiN i SN, ale podjęta na jego
forum ograniczona współpraca nie zażegnała zasadniczych podziałów. Choć z czasem, wobec kolejnych
uderzeń komunistów, temperatura sporu słabła, aż do zasadniczego kryzysu
podziemia, jaki nastał z początkiem roku 1947, żadna ze stron nie zdecydowała
się ustąpić. W jednej z nadanych wówczas do Delegatury Zagranicznej WiN
korespondencji ostatni prezes poakowskiej organizacji, ppłk Łukasz Ciepliński
„Pług”, jednym tchem ostrzegał przed ewentualnymi machinacjami „agentów NKWD
lub SN” (sic!) (Kurtyka 2011, s.
267).
Podziemna mozaika nie ograniczała się bynajmniej do
dwóch głównych sił. Początkowo do przewodzenia antykomunistycznej konspiracji
aspirował także ośrodek oenerowski, dysponujący własną wojskówką – Narodowymi Siłami Zbrojnymi. Dość szybko jednak, jeszcze w
1945 r., został rozbity przez komunistyczne służby, a część jego sił wchłonęło silniejsze
i bliskie ideologicznie NZW (Bechta, Muszyński 2017, s. 136). Ponadto w
warunkach powojennego zamieszania wyłoniły się różne struktury lokalne,
działające samodzielnie. Największą z nich było operujące w Łódzkiem, a
częściowo także na Śląsku Konspiracyjne Wojsko Polskie, powołane przez kpt. Stanisława
Sojczyńskiego „Warszyca”. Ten przedwojenny lewicujący nauczyciel, a w czasie
okupacji niemieckiej zasłużony oficer AK, podważał winowską koncepcję
wygaszania walki zbrojnej, kierownictwo Zrzeszenia oskarżając o rodowód
sanacyjny i tendencje do politykowania. Współpracę z narodowcami wykluczał
natomiast ze względu na ich „duży stopień sfaszyzowania”, szkodliwy dla sprawy
polskiej antysemityzm i dążenia antydemokratyczne (Dziuba 2005, s. 449).
Niezależne struktury, głównie na Mazowszu, wytworzył ponadto eklektyczny Ruch
Oporu Armii Krajowej, a w Poznańskiem do końca roku 1945 pozostawała aktywna
Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza „Warta”. Dla dopełnienia złożoności
obrazu – nie uwzględnia on oczywiście mniejszych oddziałów i grupek
działających na własną rękę – warto
dodać, że na Podhalu działało utworzone przez por. Józefa Kurasia „Ognia” i
postulujące dalszą akcję zbrojną samodzielne Zgrupowanie „Błyskawica”, a na
Pomorzu i Podlasiu operowały poakowskie, lecz nieuznające zwierzchnictwa WiN, 5 i 6 Brygada Wileńska.
Wysoki stopień rozdrobnienia pogłębiał chaos. W
warunkach daleko posuniętej decentralizacji nawet główne ośrodki
antykomunistycznego podziemia, WiN i SN/NZW, w ograniczonym stopniu kontrolowały
własne struktury. Problem dotykał zwłaszcza skuteczniej rozpracowywanej przez
bezpiekę konspiracji narodowej. Już w grudniu 1945 r., a więc w stosunkowo
wczesnym stadium rzekomego antykomunistycznego powstania, nieformalny przywódca
SN Tadeusz Maciński „Prus” składał sprawozdanie: „Niestety – działalności w
takim znaczeniu, jak to miało miejsce pod okupacją niemiecką – Stronnictwo nie
prowadzi. Działają pojedyncze komórki lub nawet pojedyncze osoby, przy czym
działalność ich jest przerywana, a poza tym – zupełnie nieskoordynowana. […]
Już okręgi nie mają systematycznego kontaktu z Zarządem Głównym, to znaczy nie
otrzymują rozkazów i poleceń, zadań do wypełnienia, ocen sytuacji ani
ostrzeżeń, nie mogą przesyłać swych meldunków, spostrzeżeń, zgłaszać swych
potrzeb. To samo ma miejsce z kontaktami między szczeblem okręgów a szczeblem
powiatów – i tak dalej” (Sprawozdanie
informacyjne Prezydium SN…, 2010, s. 241). W podziemiu poakowskim sytuacja
wyglądała lepiej, ale i tam problem miał duże znaczenie. Gdy pod koniec 1945 r.
doszło do wsypy I Zarządu Głównego WiN, informacja o niej przez miesiąc nie
dotarła do lubelskich struktur organizacji. Skutkowało to rozszerzeniem
aresztowań i poważnym osłabieniem jednego z
najsilniejszych ośrodków podziemia (Poleszak 2018, s. 330–331).
W warunkach wojennych istotną rolę konsolidacyjną
odgrywał autorytet władz na uchodźstwie, których mandatem, a także – co nie bez znaczenia – istotnym wsparciem materialnym
dysponowały AK i Delegatura Rządu. Dla ludzi pozostających w podziemiu po
zakończeniu wojny legalne władze nadal stanowiły ważny punkt odniesienia. Był
to już jednak punkt czysto symboliczny – klarowna przeciwwaga dla narzuconego
reżimu komunistycznego. Wielu leśnych zapewne nawet nie wiedziało, że
zarówno polityczne, jak i wojskowe czynniki emigracyjne konsekwentnie
nawoływały do zakończenia walki zbrojnej i przystąpienia do pracy nad odbudową.
W kolportowanej w kraju rządowej odezwie z czerwca 1946 r., odwołując się do
rozporządzenia Prezydenta RP o rozwiązaniu krajowych organizacji wojskowych,
wzywano: „Należy
odrzucać zachęty do akcji bojowej, sabotażu i wszelkich innych działań
wojskowych, bez względu na to, od kogo pochodzą i z jakich pobudek płyną. Walka
o zachowanie samodzielnego bytu Narodu, jego oblicza kulturalnego, zdrowia
moralnego i sił gospodarczych toczyć się dziś musi w Kraju w innych, nie
wojskowych formach. […] Zadaniem Kraju jest przetrwanie i nieugięta obrona
podstaw bytu narodowego” (Do narodu
polskiego!, 1946). W podobnym duchu utrzymany był majowy rozkaz szefa
Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie gen. Stanisława Kopańskiego, który wskazując
na negatywne konsekwencje i bezcelowość prowadzenia działań zbrojnych w nowych
warunkach, wzywał wręcz do „zdecydowanego
odgrodzenia się ludności od środowisk celowo czy bezwiednie ściągających na
Kraj katastrofę” (Mazur 2019, s. 384). Optyka ludzi podziemia, zagrożonych, a
często doświadczonych terrorem wszechwładnego w polskich realiach resortu
bezpieczeństwa, była jednak odmienna. Wielu z nich próby „wyjścia z lasu” czy
szerzej rozumianej konspiracji miało już zresztą za sobą. Był to jeszcze jeden
element ich dramatu.
Na poziomie ogólnym konglomerat struktur składających
się na podziemny ruch antykomunistyczny łączyło niewątpliwie przywiązanie do
idei niepodległości oraz niezgoda na narzucony Polsce obcy system. Jednak
rozbieżności co do celów i metod walki, różnice polityczne i kryzys zaufania do
przywódców, obawy przed infiltracją, a niekiedy po prostu kwestie ambicjonalne
podtrzymywały stan rozproszenia. W efekcie powojenne podziemie nie zdołało
wyłonić realnej struktury przywódczej, a jedynymi – poza akcją „rozładowywania
lasów” – nieoddolnymi inicjatywami o zasięgu ponadregionalnym były
polityczno-propagandowe działania Zrzeszenia WiN, takie jak akcja „R” (agitacja
przed referendum ludowym z czerwca 1946 r.) czy akcja „O” (zastraszanie
komunistów odpowiadających za eskalację terroru). Poszczególne organizacje
funkcjonowały względem siebie równolegle, a przypadki współpracy, choć zdarzały
się, miały charakter doraźny. Kierownictwa głównych nurtów, z czasem nie tylko
poakowskiego, ale i narodowego, usiłowały „zwijać robotę wojskową”, co rodziło
sprzeciw niektórych struktur terenowych. Znamienne dla złożoności powojennej
sytuacji, że w wystosowanym przez wspomniany już Komitet Porozumiewawczy
Organizacji Polski Podziemnej Memoriale
do Rady Bezpieczeństwa ONZ z 1946 r. nie tylko nie wspominano o mającym
trwać w Polsce powstaniu, lecz nawet – odwołując się do porozumienia polskich
organizacji niepodległościowych – odżegnywano się od działalności dywersyjnej.
Wskazywano, że poza nielicznymi wyjątkami ludzi zmuszonych trwać w lesie ze
względu na represje UB i NKWD jest to zjawisko w dużej mierze prowokowane, a
niekiedy wręcz kreowane przez komunistów w celu uwiarygodnienia reżimowej
narracji o panującej w Polsce anarchii i dyskredytowania swych przeciwników –
jawnej opozycji oraz podziemnego ruchu niepodległościowego (Memoriał…, 2015, s. 44).
Problem skali i dynamiki rozwoju
Ze względu na wysoki stopień rozproszenia i
decentralizacji struktur powojennego podziemia także oszacowanie jego skali
pozostaje problematyczne. Twórcy Atlasu polskiego
podziemia niepodległościowego 1944–1956 łączną liczbę osób, które
przewinęły się przez struktury antykomunistycznego podziemia, obliczali
na 120–180 tys. Obecnie coraz częściej padają w tym kontekście liczby większe –
mówi się już o 200 tys. (Łabuszewski 2017, s. 122; Makus 2017), a nawet 300 tys.
jego uczestników (Łabuszewski 2019). Choć płynność zjawiska skazuje na wysoki
stopień umowności przyjmowanych w tym kontekście liczb, tak duże, sięgające
podwojenia wartości minimalnej, rozbieżności muszą zastanawiać. Nawet jednak
przyjmując, że przez powojenne struktury konspiracji antykomunistycznej
rzeczywiście przewinęło się łącznie około 200 tys. osób, skala zjawiska wciąż
dalece będzie odbiegać od ruchu podziemnego zorganizowanego pod okupacją
niemiecką. W kontekście podjętych rozważań to istotne – historiografia polska nie zna przecież
powstania antyniemieckiego trwającego w latach 1939–1945, czy choćby, zawężając
ramy do okresu intensyfikacji walki zbrojnej, w latach 1942–1944.
Specyfiką polskiego podziemia podczas wojny była
wyraźna dominacja liczebna struktur konspiracyjnych, zarówno wojskowych, jak i
politycznych, nad oddziałami czy komórkami prowadzącymi otwartą walkę. O ile
siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego w szczytowym momencie sięgnęły około
350 tys. zaprzysiężonych członków, przeciw Niemcom, uwzględniając warszawski
korpus AK, na przestrzeni całego roku 1944 czynnie wystąpiło łącznie około 100
tys. żołnierzy (Mazur 1999, s. 495). Po wojnie tendencja ta nie uległa zmianie,
ale uwidoczniła się jeszcze wyraźniej. „Na terenie Polski w lasach przebywa ponad 300 000 ludzi,
niewątpliwie przynależnych do elity narodowej” – donosił wprawdzie w 1945 r. jeden z dokumentów
poakowskiej Delegatury Sił Zbrojnych (Także myśl była bronią…,
2019, s. 6). Jednak, choć dynamika antykomunistycznego oporu była w tym
okresie rzeczywiście duża i poważnie niepokoiła narzucone władze, więcej mówił
on o nastrojach i dezorientacji panującej w podziemiu niż o prawdziwych rozmiarach
akcji leśnej. W tę bowiem w rzeczywistości przez cały rok 1945 angażowało się
od 13 do 17 tys. osób na terenie Polski i około 2 tys. akowców pozostałych na
ziemiach włączonych do ZSRR. Rok później w oddziałach zbrojnych pozostawało już
od 6 do 9 tys. – niewiele
więcej niż w 1944 r. liczyła sama 27 Wołyńska Dywizja Piechoty AK, wprawdzie
największa, niemniej stanowiąca jedną z wielu tego typu jednostek
zmobilizowanych do realizacji akcji „Burza”. W połowie 1947 r., o czym była już
mowa, walkę zbrojną kontynuowało poniżej 2 tys. osób (Poleszak, Wnuk 2007, s.
33).
Proces słabnięcia powojennego podziemia przebiegał
etapami, a determinowały go – oprócz prozaicznego zmęczenia przedłużającą się
konspiracją i chęcią powrotu do normalnego życia – zmieniające się okoliczności
polityczne. O ile wiosną 1945 r. znacznej części Polaków sytuacja wydawała się
płynna, a pozbawiona społecznego zaplecza władza komunistów tymczasowa, o tyle po
kilku miesiącach postrzeganie rzeczywistości zaczęło się zmieniać. Wyraźnym
sygnałem, że dotychczasowe nadzieje –
budowane na poczuciu ofiary, jaką Polska poniosła w wojnie z Niemcami, i pokładane
we wstawiennictwie Anglii i Stanów Zjednoczonych – mogą się okazać złudne, było
wspominane już międzynarodowe uznanie warszawskiego rządu w lipcu 1945 r. Zarazem
jednak powrót do kraju i wejście do tegoż gabinetu Mikołajczyka, który z
miejsca stanął na czele akcji odbijania spod wpływu komunistycznych wtyczek
Stronnictwa Ludowego, zostały przyjęte z wielkim entuzjazmem i odebrane w
kategoriach „nowego otwarcia”.
„Kto chce zrozumieć ten stan rzeczy, jaki wytworzył
się po przybyciu Mikołajczyka do Polski i stworzeniu tzw. rządu jedności
narodowej –
stwierdzano w podziemnym sprawozdaniu analizującym kolejne miesiące „dziwnego roku 1945” – musi zdać sobie sprawę z ogromnego
wstrząsu, jakim […] był fakt uznania rządu jedności narodowej przez państwa
anglosaskie i cofnięcie tego uznania rządowi londyńskiemu. Mimo tego bowiem, że
teoretycznie z tym się liczono, to jednak zawsze na dnie każdej myśli czy
posunięcia tkwiła iskra nadziei, że przecież do tego nie dojdzie”. Zwracając
uwagę na brak wiary w wybuch nowego konfliktu i przestawienie się społeczeństwa
na koncepcję walki wyborczej z komunistami, nie bez pewnego sceptycyzmu
dodawano: „Podobnie jak podczas okupacji niemieckiej społeczeństwo żyło
»Londynem«, tak teraz zaczyna żyć legendą PSL. […] Mikołajczyk i PSL dyskontują
zaufanie, jakie miał naród polski przez pięć lat do rządu londyńskiego.
Mikołajczyk w oczach przeciętnego człowieka w Polsce – to Anglia i
Ameryka, to dolar i UNRRA, to uwolnienie Polski od preponderancji moskiewskiej”
(Polska w końcu 1945 roku…, 1990).
Symbolicznym
elementem przemian zachodzących latem 1945 r. było rozwiązanie
podporządkowanych władzom w Londynie Rady Jedności Narodowej i Delegatury Sił
Zbrojnych. Przywódcy tej ostatniej zamierzali wprawdzie kontynuować
konspirację, ale już nie wojskową, lecz polityczno-informacyjną, obliczoną – co
było już sygnalizowane – na wsparcie legalnej opozycji. „Jeśli tylko pozwala na to Wasze osobiste położenie,
jeśli bezmyślne prześladowanie przez tzw. »bezpieczeństwo« nie zamyka Wam drogi
– przystępujcie do jawnej pracy na wszystkich polach nad odbudową
Polski, pozostając wiernymi drogim każdemu żołnierzowi byłej AK demokratycznym
hasłom Wolności obywatela – Niezawisłości narodu. Walka polityczna o ich
realizację jest Waszym obowiązkiem i Waszym prawem […]” – wzywał w jednej z ostatnich odezw przed
rozwiązaniem Delegatury płk Jan Rzepecki „Prezes” (WiN w
dokumentach 1997, s. 102). Wkrótce powołano Zrzeszenie WiN, mające
pełnić funkcję „Ruchu
Oporu bez Wojny i Dywersji”.
Ogłoszona w takiej atmosferze tzw. pierwsza amnestia, podobnie jak akcja
ujawnieniowa firmowana m.in. przez znanego z powstania akowskiego płk. Jana
Mazurkiewicza „Radosława”,
nie przyniosły oczekiwanych przez władze rezultatów. Niemniej „pęd do lasu”, a zarazem
aktywność zbrojnego podziemia latem i jesienią 1945 r. wyraźnie osłabły.
Obrazował to choćby spadek liczby akcji na ubeckie więzienia – jeśli w
pierwszej połowie roku przeprowadzono na nie około 20 skutecznych uderzeń, to od
sierpnia do końca roku, działając z zewnątrz, rozbito 4 tego typu obiekty
(Krajewski 2010, s. 19–20). Choć dwa z nich, co zadawało władzom prestiżowy
cios, przeprowadzono w dużych miastach – Kielcach i Radomiu – tendencja była
wyraźna.
W efekcie o
ile jeszcze wiosną antykomunistyczny ruch oporu skutecznie sabotował
instalowanie „aparatu
lubelskiego” na terenach wiejskich województw wschodnich, a częściowo także
centralnych, o tyle z końcem roku jego możliwości zmalały. Wyjątkiem była
Białostocczyzna, gdzie, nie licząc miast, podziemie utrzymało swoją pozycję,
uniemożliwiając strukturom nowej władzy okrzepnięcie. „W danej chwili teren
województwa białostockiego jest kompletnie zanarchizowany. Urzędy gminne
pracują tylko w dwóch gminach. Posterunki MO są systematycznie rozbrajane.
Poruszanie się po drogach jest połączone z poważnym niebezpieczeństwem.
Świadczenia rzeczowe są ściągnięte w wysokości 12 proc. i to wyłącznie przy
pomocy wojska. […] Tereny w okolicach Goniądza, Suchowoli, Szczuczyna, Białej,
Wysokiego Mazowieckiego są jak gdyby autonomicznymi republikami bandyckimi” –
raportował jeszcze w styczniu 1946 r. oficer Głównego Zarządu Politycznego
ludowego WP (Pałka 2013, s. 144–145). Miesiąc później i tam – akcja objęła
ponadto część Lubelszczyzny oraz Mazowsza – władze przystąpiły do szeroko
zakrojonej pacyfikacji, w którą poza siłami Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego
zaangażowano regularne wojsko. Wprawdzie operacje te nie złamały podziemia, ale
znacznie naruszyły jego potencjał.
Momentem
ostatniej ogólnopolskiej aktywizacji antykomunistycznego oporu była wiosna roku
1946. W działania poakowskiego WiN miało się wówczas zaangażować równocześnie
do 30 tys. osób (Musiał 2008, s. 8), w większości członków siatek
konspiracyjnych prowadzących działania informacyjno-wywiadowcze przed
zarządzonym na 30 czerwca 1946 r. referendum ludowym. Przeprowadzono także 4
udane ataki na więzienia UB (Krajewski 2010 s. 20–21). Pobudzenie to okazało
się jednak krótkotrwałe. Wobec jawnego sfałszowania wyników referendum i braku
stanowczej reakcji państw zachodnich wiara w odwrócenie sytuacji, a zarazem
morale konspiracji niepodległościowej zaczęły wyraźnie słabnąć. Major Jan
Tabortowski „Bruzda”,
nadzorujący silne struktury WiN w Łomżyńskiem, raportował: „na całym terenie
inspektoratu po głosowaniu panuje śpiączka i spokój” (Poleszak 2012 s. 196).
„Na ogół brak ludzi – informował z kolei kpt. Jan Małek „Zawada”, dowodzący poakowskim podziemiem w
Krasnymstawie – na stanowiska kierownicze. W wielu wypadkach sprawa rozbija się
o brak środków materialnych. […] W sytuacji, jaka istnieje, trudno utrzymać
spokój w pracy konspiracyjnej. Ludzie na ogół wyczerpani nerwowo nie znoszą
należycie ciągłych prowokacji” (AP Lublin, 35/1099/0/3.2/89).
W ostatnich
miesiącach 1946 r. i tak niekorzystną sytuację pogorszyły jeszcze celne
uderzenia UB – najpierw schwytany został prezes II Zarządu WiN płk Franciszek
Niepokólczycki „Halny”,
a krótko potem rozpoczęły się aresztowania w kierownictwie nowego, III Zarządu
Zrzeszenia i w Komitecie Porozumiewawczym Organizacji Polski Podziemnej.
Przywódcze struktury konspiracji narodowej zostały sparaliżowane już wcześniej,
wiosną 1946 r. Mimo że podziemie wciąż się utrzymywało, usiłując wspierać
opozycyjne PSL w nierównej walce przedwyborczej, coraz wyraźniej odczuwalny był
jego kryzys. Choć jeszcze jesienią we Włodawie i w Pułtusku udało się uwolnić
więzionych przez UB ludzi, kontakty coraz częściej się zrywały, a w teren
przestawała dochodzić prasa. W styczniu 1947 r. stało się jasne, że podjęta z
końcem wojny walka o realizację postanowień jałtańskich została przegrana. „Aresztowania przedwyborcze
przechodzą wszelkie oczekiwania. Więzienia pełne. […] Czekamy z
niecierpliwością, aby ta komedia się skończyła” – pisał do Delegatury
Zagranicznej WiN dzień przed wyborczą
farsą ostatni prezes Zrzeszenia, ppłk Łukasz Ciepliński „Pług” (Kurtyka 2011,
s. 263–264). Pół roku
później kierowanemu przez niego IV Zarządowi głównej organizacji poakowskiej podlegać
miało już jedynie około 200 osób (Wnuk 2002, s. 74). W województwach wschodnich
w lesie pozostały topniejące, działające na własną rękę oddziały powinowskie, a
w Białostockiem i na północnym Mazowszu utrzymały się pozostałości lokalnych
struktur podziemia narodowego. Zasadniczo jednak ogłoszona w lutym 1947 r.
amnestia położyła kres podziemiu jako zjawisku o zasięgu ogólnopolskim.
Zwolennicy tezy o powstańczym charakterze
powojennego podziemia często wskazują na podobieństwa antykomunistycznego oporu
do powstania styczniowego (Łabuszewski 2017; Makus 2017). Niewątpliwie dają się
one odnaleźć w odniesieniu do rozkładu geograficznego, partyzanckiego
charakteru czy antyrosyjskiego oblicza oporu. Poniekąd także w silnych
konfliktach wewnętrznych. Zasadnicza różnica dotyczy jednak skali zjawiska. O ile
w latach 1863–64 przez powstańcze oddziały przewinęło się maksymalnie 200 tys.
osób (Wandycz 1980, s. 63), o tyle w odniesieniu do drugiej połowy lat czterdziestych
XX w. szacunek ten –
jeśli brać go za dobrą monetę – dotyczy ogółu podziemia, którego struktury zbrojne stanowiły około
dziesiątej części. Łącznie –
przy blisko dwukrotnie większej populacji i wielokrotnie wyższym niż w latach sześćdziesiątych
XIX w. stopniu uświadomienia narodowego – przewinęło się przez nie bowiem ponad 20 tys. leśnych
(Poleszak, Wnuk 2007, s. 34). Biorąc pod uwagę złożoność sytuacji politycznej i
poziom wyczerpania wieloletnią okupacją niemiecką, nie była to liczba mała. O
determinacji zbrojnego ruchu samoobrony świadczy około 1300 udanych ataków na
posterunki milicji, przeprowadzonych do wiosny 1947 r.. Trudno jednak mówić o
powstaniu, jeśli z bronią w ręku, spontanicznie i w sposób nieskoordynowany,
przeciw nowemu zniewoleniu wystąpił niecały promil społeczeństwa. Konspiracyjną
pracę niepodległościową podjęło z kolei mniej niż jego procent. Według pierwszego po wojnie
sumarycznego spisu powszechnego w 1946 r. Polskę zamieszkiwały bowiem blisko 24
mln obywateli.
* * *
Współczesna
kreacja antykomunistycznego powstania pomija jeszcze jeden problem, choć
wykraczający poza powyższe rozważania – istotny. Pierwsze lata rzeczywistości
pojałtańskiej redukuje do pojedynku „wyklętych” z „czerwonymi”, dość swobodnie przechodząc nad złożonością
dokonujących się wówczas w Polsce procesów i przyjmowanych wobec nich postaw.
Tymczasem warto zadać sobie pytanie, jak w jej kontekście oceniać okupiony licznymi ofiarami
wysiłek legalnej opozycji. Pytanie zasadne. O ile przez oddziały zbrojne
łącznie na przestrzeni kilku lat przewinęła się wspomniana liczba ponad 20 tys.
osób, o tyle odbite z rąk komunistów struktury ruchu ludowego po kilku
miesiącach zrzeszały przeszło 800 tys. członków, działających jawnie nie tylko
pod znanym szyldem Polskiego Stronnictwa Ludowego, lecz także w zapomnianym
dziś Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici” czy – szybko wprawdzie zdelegalizowanym – Ludowym Związku
Kobiet. Jak oceniać silny w powojennej Polsce młodzieżowy ruch katolicki,
chadeków zabiegających o utrzymanie niezależności Stronnictwa Pracy czy endeków
starających się o legalizację własnej partii? Co z tysiącami socjalistów,
którzy oddolnie próbowali odzyskać kontrolowaną przez komunistów koncesjonowaną
Polską Partię Socjalistyczną? To do nich w jednym ze swych ostatnich apeli
zwracał się wiosną 1947 r. dogasający WiN. Wszystkie wymienione środowiska,
licząc się z pojałtańską dominacją ZSRR w Europie Środkowo-Wschodniej, z
różnych pozycji usiłowały przeciwstawiać się komunistycznej dyktaturze. Zarazem
jednak w złożonych okolicznościach powojennych odrzucały akcję zbrojną,
liczebnością wielokrotnie przewyższając szeregi biorących w niej udział.
Podobne pytanie można odnieść do osób, które nie
widząc szans na diametralną zmianę uwarunkowań politycznych, postanowiły
włączyć się w nurt życia publicznego pomimo dominującej w nim pozycji
komunistów. W pierwszych latach po wojnie w obliczu skali zniszczeń i poczuciu
osamotnienia Polski był to wybór znacznie częstszy od „pójścia do lasu”, a
firmowały go nazwiska o dużym autorytecie, którym nie sposób zarzucać
orientacji prosowieckiej. Wracający z Zachodu – nie
tylko do kraju, lecz także do ludowego Wojska Polskiego – legionista, uczestnik wojny 1920
i kampanii 1939 r. gen. Mieczysław Boruta-Spiechowicz; polemizujący z
marksistami publicyści „Tygodnika Powszechnego”, tacy jak Jerzy Turowicz,
Stefan Kisielewski czy Hanna Malewska; nadzorujący – z ramienia
warszawskiego rządu – uruchamianie przemysłu na Wybrzeżu twórca sztandarowych
inwestycji II RP Eugeniusz Kwiatkowski; kierujący odbudową stołecznych zabytków
Jan Zachwatowicz; podejmujący studia inżynierskie bohater Szarych Szeregów Jan
Rodowicz „Anoda”;
odzyskujący dla Polski zrabowane dzieła sztuki Karol Estreicher… Można by tak
długo. Nie poszli do powstania? Zachowali się biernie? A może opowiedzieli się
przeciw zrywowi?
Zdecydowanie bliższa prawdy wydaje się jednak inna
interpretacja. W naznaczonej wojenną traumą Polsce pierwszych lat powojennych
świadomości społecznej antykomunistycznego powstania nie było. Jej śladów
próżno szukać także w materiałach samego podziemia – zarówno propagandowych, skierowanych na zewnątrz, jak i
wytworzonych na użytek organizacyjny. Analogicznie do przywołanej na początku
rozważań analizy Rządu RP na Uchodźstwie jedyne powracające w nich powstanie to
powstanie warszawskie. Typowy dla struktur konspiracji powojennej niemal
mistyczny charakter odwołań do zbrojnego wystąpienia stolicy doskonale zresztą
oddaje psychologiczną wyjątkowość momentu powstańczego. Momentu, który w
realiach powojennych po prostu nie zaistniał.
Istniało za
to, a do początku 1947 r. było dla obozu władzy poważnym problemem,
antykomunistyczne podziemie niepodległościowe, odwołujące się do tradycji
Polski Podziemnej. Jedną – choć nie główną – z form jego aktywności była samoobrona zbrojna. Zróżnicowany zarówno
pod względem ideowo-politycznym, jak i metod działania ruch, stanowił
szczególnie wyrazisty element szerszego zjawiska niezgody na narzucone Polsce i
innym państwom Europy Środkowo-Wschodniej zniewolenie.
Bibliografia
Materiały
archiwalne
Zdigitalizowane zasoby Archiwum
Państwowego w Lublinie (zespół Zrzeszenie WiN Okręg Lubelski)
Wydawnictwa
źródłowe
Broński
Z. „Uskok” (2015), Pamiętnik (wrzesień 1939 – maj 1949), wstęp
i red. nauk. S. Poleszak, wydanie 2 rozszerzone i poprawione, Warszawa.
Memoriał do Rady Bezpieczeństwa ONZ (2015), oprac. W. Frazik, T.
Łabuszewski, Warszawa.
Polska pod reżimem komunistycznym.
Sprawozdanie z sytuacji w kraju (1944–1949) (2015), oprac.
J. Mysiakowska-Muszyńska, W.J. Muszyński, Warszawa.
Polska w końcu 1945 r. w ocenie
podziemia niepodległościowego (1990),
oprac. T. Lenczewski, „Zeszyty
historyczne”, nr 3.
Sprawozdanie
informacyjne Prezydium SN w kraju (2010), oprac. J. Mysiakowska-Muszyńska,
„Glaukopis”, nr 19/20.
Także
myśl była bronią… Antykomunistyczne podziemie poakowskie o sobie i innych
(2018), red. b.d., Warszawa.
Zrzeszenie WiN w dokumentach (1997), t. 1, red. M. Huchla,
Wrocław.
Prasa
i druki ulotne
„Głos
o wolność”; „Walka: od Odry po Dniepr”; ulotka Do Narodu Polskiego!
Wspomnienia
Rybicki J. (1987), Rok 1945, „Zeszyty Historyczne”, nr 82.
Opracowania
Bechta
M., Muszyński W.J. (2017), Przeciwko Pax
Sovietica. Narodowe Zjednoczenie Wojskowe i struktury polityczne ruchu
narodowego wobec reżimu komunistycznego 1944–1956, Warszawa.
Dziuba
A. (2005), Podziemie poakowskie w
województwie śląsko-dąbrowskim w latach 1945–1947, Kraków.
Kersten
K. (1993), Między wyzwoleniem a
zniewoleniem. Polska 1944–1956,
Londyn.
Kurtyka
J. (2011), Z dziejów agonii i podboju.
Prace zebrane z zakresu najnowszej historii Polski, Kraków.
Mazur
M. (2019), Antykomunistycznego podziemia
portret zbiorowy 1944–1956, Warszawa–Lublin.
Motyka
G. (2014), Na białych Polaków obława.
Wojska NKWD w walce z polskim podziemiem 1944–1953, Kraków.
Ney-Krwawicz
M. (2008), Powstanie przed powstaniem,
Warszawa.
Poleszak
S. (2012), Jan Tabortowski „Bruzda”1906–1954, Warszawa.
Artykuły
i teksty w publikacjach zbiorowych
Chmielarz
A. (1994), Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj
Armia Krajowa. Dramatyczny epilog,
red. K. Komorowski, Warszawa.
Krajewski
K. (2010), Zadanie: uwolnić więźniów,
„Kombatant”, nr 2.
Krajewski
K., Łabuszewski T. (2009), Ostatni
obrońcy Kresów Północno-Wschodnich, „Biuletyn IPN”, nr 1/2.
Krajewski
K., Łabuszewski T., Ostatni leśni
(2016) [w:] Ostatni komendanci, ostatni
żołnierze 1951–1963, red. M.
Biernat i in., wyd. 2, uzup., Warszawa.
Lubecka
B. (2008), Porozumienie państwo–Kościół i
jego reperkusje na przykładzie województwa ostrołęckiego, „Seminare.
Poszukiwania naukowe”, t. 25.
Łabuszewski
T. (2017), Polskie powstanie
antykomunistyczne, „Biuletyn IPN”, nr 11
Łapiński
P. (2018), Okręg Białostocki Zrzeszenia
WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia
WiN 1945–1947, red. T.
Łabuszewski, Warszawa.
Poleszak
S. (2018), Okręg Lublin Zrzeszenia WiN
(wrzesień 1945 – kwiecień 1947) [w:] Obszar
Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947,
red. T. Łabuszewski, Warszawa.
Mazur
G.(1999), Operacja „Burza” [w:] Armia Krajowa, red. K. Komorowski,
Warszawa.
Musiał
F. (2008), Wierni Testamentowi Polski
Niepodległej, „Biuletyn IPN”, nr 1/2.
Poleszak
S., Wnuk R. (2007), Zarys dziejów
polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956 [w:] Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A.
Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa–Lublin.
Pałka
J. (2013), Ludowe Wojsko Polskie w walce
z podziemiem niepodległościowym 1945–1947,
„Pamięć i Sprawiedliwość” nr 21(1).
Wandycz
P. (1980), Orientacja rosyjska w polskiej
walce niepodległościowej, „Zeszyty Historyczne”, nr 51.
Wnuk
R. (2002), Dwie prowokacje – Piąta Komenda WiN i Berg, „Zeszyty
Historyczne”, nr 141.
Publikacje
internetowe
(dostęp 15 czerwca 2020 r.)
