Fernand Braudel pojmuje świat (cywilizację) Morza Śródziemnego w kategoriach życia i historycznego systemu społecznego, swego rodzaju organizmu społecznego; traktuje go jako globalny system społeczny.[1]
„ Morze Śródziemne ma własna historię – pisał Braudel – własny los, własne potężne życie i czy to życie nie zasługiwałoby na coś innego niż rolę barwnego tła – znaczyło ulegać pokusie tego ogromnego tematu, który mnie ostatecznie przyciągnął.”[2]
„Wspólnota śródziemnomorska opiera się jedynie na ruchu ludzi – twierdzi Braudel – na narzucanych przezeń związkach oraz na szlakach które przeciera (…) rzecz w tym, aby widzieć jaki rodzaj zbliżenia i wspólnoty historycznej sieć taka implikuje, do jakiego stopnia ruch statków, ruch zwierząt pociągowych, wozów i samych ludzi sprawi, że Morze Śródziemne staje się jednością oraz pod pewnym względem – mimo lokalnych oporów – tożsamością. Całość Morza Śródziemnego jest właśnie tego przestrzenią – jest ruchem.[3]
Jedność ludzka w basenie śródziemnomorskim to jednocześnie przestrzeń dróg i miast, to owe linie i ośrodki siły. Miasta i szlaki, szlaki i miasta stanowią zarazem zagospodarowanie przestrzeni przez ludzi. Niezależnie od swej architektury, niezależnie od rozjaśniającej go cywilizacji, miasto śródziemnomorskie jest twórcą dróg i jednocześnie jest przez nie tworzone.”[4]
Jeśli miasta hamują swój rozwój, szlaki słabną – następują kompensacje na szlakach lądowych (lub inne miasta i szlaki zastępują je). Ruch trwa „wewnątrz” tej przestrzeni – jest jej koniecznością. Możemy więc skorzystać z określenia Braudela i przestrzeń społeczną, którą kreśli, nazwać rucho-przestrzenią (espace-mouvement).[5]
Braudel pojmuje rzeczywistość historyczną na kształt globalnego systemu społecznego. System ten dookreślony jest przez sieć kategorii. Wskażmy najistotniejsze z nich.
-
Rzeczywistość jest historyczną całością społeczną
a/ ludzie uwikłani są w różnorodne podukłady całości, które wyodrębnia się i nazywa z uwagi na określony rodzaj aktywności ludzkiej i określony rodzaj powiązań wewnętrznych z innymi podukładami lub systemem jako całością; Są to regiony świata”, „wspólnoty kulturowe”, „rodzaje działalności ekonomicznej”, „grupy społeczne”, „zawodowe”, „wyznaniowe”, „miasta”, „państwa”, „cywilizacje”, „wojny”, wydarzenia”, itp.
b/ system składa się także z podukładów-procesów, charakteryzujących się określoną rozciągłością w czasie i przestrzeni. W tym głównie procesów długiego i średniego trwania.
-
Całość społeczna (globalność) jest systemem społecznym zmieniającym swą historyczną tożsamość, która jest nadrzędną cechą tego systemu, jego własnością globalną. Kształtują ją procesy najdłuższego trwania. Trwanie ich stanowi o trwaniu systemu jako całości i kierunku jego ewoluowania.
-
„Odziedziczony”, zastany poziom rozwoju historycznego społeczności globalnej wyznacza społeczeństwu ludzkiemu ramy możliwych form egzystencji, wyznacza poziom wspomnianego dialogu.
-
Relacja możliwe-niemożliwe (possibile-impossible), zachodząca w pełnym zakresie społecznych działań, wyznacza tożsamość systemu globalnego. Najistotniejsze jednak są granice możliwości w dziedzinie „dialogu” człowieka z przyrodą. Poziom możliwości ludzkich najwolniej ulega ewolucji właśnie w sferze kontaktów z tzw. otoczeniem przyrodniczym. Ono też wyznacza w punkcie wyjścia ramy tego, co możliwe i co niemożliwe.
-
System społeczny jest systemem otwartym (wyjąwszy system światowy), tzn. jako całość powiązany jest z innymi systemami. Istnieją bowiem więzi, które łączą go (i jego podsystemy) z procesami zachodzącymi poza nim. Więzi te współkształtują daną całość globalną, wpływają na funkcjonowanie systemu, współtworzą jego tożsamość.[6]
[1] Wrzosek W., Koncepcja historii globalnej F. Braudela, (w:) Drozdowicz Z., Topolski J., Wrzosek W., Swoistości poznania historycznego, Poznań 1990, s. 136-218.
[2] Braudel F., Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, tłum. T. Mrówczynski, M. Ochab, wstęp B. Geremek i W. Kula, t. 1-2, t. 1, s. 23.
[3] Tamże, s. 305.
[4] „Dzięki miastom wymiana wysuwa się na czoło gospodarki (…) Cała historia, cała cywilizacja morza jest ich dziełem” Tamże, s. 306.
[5] Braudel użył określenia rucho-przestrzeń, gdy wypowiedział takie oto zdanie o pewnym poglądzie. „Utrzymywać, że jakiś globalny obszar śródziemnomorski sięga w XVI wieku zarówno Azorów (…) jak do zakola Nigru, to ujmować go jako zbyt rozciągliwą rucho-przestrzeń”, tamże, s. 184.
[6] Wrzosek W., Historia – Kultura – metafora. O myśleniu historycznym, Acta Univesitatis Wratislaviensis, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, ser. Filozofia Nauki, Wrocław 2022, s. 96-97.
(1) Reality is a holistic and historical social entity:
(a) humans are involved in various subsets of the entity, which we may identify and label in view of the type of human activity that they represent, and the type of their internal links with other subsets or with the whole system; the subsets are geographical regions, cultural communities, spheres of economic activity, social, professional and religious groups, cities, states, civilizations, wars, islands, events, etc.;
(b) moreover, the system comprises subsets of processes which occupy specific stretches of time and space, and which are mainly of long or medium duration.
(2) The social entity (the totality) is a social system which modifies its own historical identity; the latter is the system’s principal feature and its global attribute. The identity is fashioned by processes of the longest duration, whose continuity is a prerequisite for the continuity of the system as a whole, and determines the direction of its evolution.
(3) The received, or initial, stage of the global community’s historical development defines the framework of the possible forms of humanity’s existence and the level of its above- mentioned dialogue with nature.
(4) The relation of possible– impossible, which occurs over the entire range of social activity, defines the global system’s identity. Most important, however, are the limits of the human possibilities in the dialogue with what we call nature. It is in the realm of our relations with the so- called natural environment that the level of our possibilities evolves at the slowest rate. At the same time, the said natural environment defines the initial scope of the possible and the impossible.
(5) The social system is open (unless it comprises the whole world), i.e., as a whole it is related to other systems. There are links which couple the system (and its subsystems) with processes occurring outside it. These links contribute to fashioning a given global entity, affect the operation of the system and take part in the determining of its identity: Wrzosek W., History – Culture – Metaphor. On Historical Thinking, Peter Lang, Berlin – Bruxelles – Chennal – Lausanne – New York – Oxford, 2025 s. 77-78.
