WOJCIECH WRZOSEK
Wycinanki (203)
Dialog i kultura (obcowanie z Bachtinem)
Nieortodoksyjny filozof Władimir Bibler podjął się wyłożyć koncepcję Michaiła Bachtina.[1] Idea dialogu w bachtinowskim systemie filozoficznym obrosła odrębną obfitą literaturą. Tytuł niniejszego felietonu to nazwa szkicu trzeciego z książki Władimira Biblera p.t. Michaił Michajłowicz Bachtin, czyli poetyka kultury. Szkic ten nosi tytuł Dialog i kultura (obcowanie z Bachtinem)[2].
Już kiedyś zmagałem się zawiłością tekstów Biblera. Jego analiza Bachtina – jak i onegdaj monografii Guriewicza – obezwładnia drobiazgowością. Ginie w analizach filozoficznych „niuansów”. W poszukiwaniach filozoficznego sensu w każdym odruchu myśli analizowanego autora. Towarzyszy jej egzaltacja własnym warsztatem metodologicznym. Wiem, że Bibler ma swoją renomę i swoich wyznawców. Jego zasługą jest jak się wydaje trafne podkreślanie roli kategorii kultury i dialogu jako dogodnej pary do interpretacji bachtinowskiego sposobu myślenia o człowieku jako zadania dla humanistyki. Humanistyki jako opowieści o kulturze. Zacytuję więc z nasyconej „filozofią zastrzeżeń” i patosem książki (okładka powyżej z lewej) jej zakończenie:
„ Humanistyczne myślenie M.M. Bachtina zaprezentowano tutaj – pisze o swej książce Bibler – jako jedno z możliwych autorskich wykonań milczącej niespisanej partytury humanistycznego myślenia XX wieku, w jej integralności i wyjątkowości. I to – właśnie tak jak w muzyce. Konkretna partytura nie tylko może, lecz wręcz powinna być wykonana na różne sposoby, w różnych autorskich wykonaniach, rozumieniach, głosach, unikalnych osobistych wcieleniach i przekształceniach. Poza autorskimi wykonaniami sama dla siebie (poza tekstami Bachtina, obrazami Picassa, czy poezją Mandelsztama) partytura ta w ogóle nie istnieje – i w tym różni się od muzycznego analoga. Owa partytura różni się od konkretnego wykonania. Ona istnieje jako dialog wszystkich jej wcieleń. Dlatego też – kontynuuje Bibler – nie starałem się poprzez Bachtinowskie wykonanie wykryć humanistyczne myślenie jako takie, jako czystą abstrakcję, pierwotny jego projekt. Stawiałem sobie zadanie inne. Zrekonstruować myślenie Bachtina jako skoncentrowanego wysiłku polifonii XX-wiecznego myślenia. Myślenia humanistycznego w jego wysiłku rozumienia. Rozumienia czego?…Wiemy już – zapewnia Bibler – że Bachtin wnosi samego siebie w słowo, a słowo to wciela się w światowe „sympozjum” myślenia humanistycznego. Po prostu o czymkolwiek być nie może. Ono zawsze zwrócone jest ku człowiekowi. Ono zawsze komuś (na czyjś to głos, czyjeś pytanie) odpowiada, zawsze kogoś pyta. Oznacza to, że w nasze opisanie bachtinowskiego „wykonania” wpisana jest niezgodność bachtinowskiego myślenia z nim samym, wpisane jest przekroczenie jego granic. Wyjście w dialog. W książkach Bachtina dialogiem tym był spór poetyki dialogu z logiką dialogu, poetyki kultury z filozoficzną logiką kultury. Próbowałem uchwycić i zatrzymać sens tego ukrytego dialogu. Próbowałem zrozumieć myślenie humanistyczne Bachtina, bachtinowską ideę kultury w jej samowystarczalności i uniwersalności. Jednocześnie starałem się zrozumieć myślenie humanistyczne w jego logicznej tożsamości jako dialogiczne.”[3]
[1] Библер В. С., Михаил Михайлович Бахтин, или Поэтика культуры -Москва: Издательство Прогресс, Гнозис, 1991. (На путях у гуманитарному разуму), s. 97-98. Rozdział 3-ci: Диалог и культура (Общаясь с Бахтиным), s. 95-169.
[2] Tegoż: Идея культуры в работах Бахтина // Одиссей. Человек в истории. Исследования по социальной истории и истории культуры. М., 1989; wspominałem o tekście Biblera o książce Arona Guriewicza: Образ простеца и идея личности в культуре средних веков // Человек и культура. М., 1989; Onegdaj przetłumaczono u nas jego monografię p.t Myślenie jako dialog, PiW, Warszawa 1982; Мышление как творчество. — М., 1975.
[3] Библер В. С., Михаил Михайлович Бахтин, или Поэтика культуры…, s. 168-169 („Гуманитарное мышление M. М. Бахтина представлено здесь как одно из возможных авторских исполнений некоей неявной, невысказанной «партитуры» — гуманитарного мышления XX века, во всей его целостности и неповторимости. И — это действительно как в музыке. Единая партитура не только может, но и должна исполняться по-разному, в разных авторских толкованиях, пониманиях, голосах, уникальных личностных воплощениях, претворениях. Однако вне авторских исполнений, сама по себе (вне текстов Бахтина, или картин Пикассо, или — вне поэзии Мандельштама) партитура эта вообще не существует, — это уже в отличие от музыкаль ного аналога. Но и каждому отдельному исполнению она не тождественна. Она существует как, — опять же, — диалог всех этих своих воплощений. Поэтому я здесь не стремился сквозь бахтинское исполнение обнаружить некое «гуманитарное мышление как таковое», как чистую абстракцию, или — исходный проект. Задача была иной. — Воспроизвести мышление M. М. Бахтина как одно из напряженных средоточий реальной полифонии гуманитарного мышления XX века. — Гуманитарного мышления — в его потенции стать всеобщей формой человеческого разумения. Разумения о чем?… Но мы уже знаем, что Он вкладывает всего себя в слово, и это слово входит… в мировойсимпозиум» (там же, с. 3 1 8 ) . гуманитарного мышления просто «о чем-то…» быть не может. Оно всегда обращено к человеку. Оно всегда кому-то (на чей-то голос, чей-то вопрос) отвечает, всегда кого-то спрашивает. Это означает, что в наше описание бахтинского «исполнения» уже включена нетождественность бахтинского мышления — ему самому, включен его выход за собственные пределы. Выход в диалог. И, прежде всего, таким диалогом в книгах Бахтина был (скрытый) спор поэтики диалога с логикой диалога, «поэтики культуры» с философской логикой культуры. Сейчас я попытался затормозить смысл этого скрытого диалога. Да, я стремился понять гуманитарное мышление Бахтина, бахтинскую идею культуры в их самодостаточности и всеобщности. И — одновременно — стремился понять гуманитарное мышление в его логической основе — диалогическом разуме.)
