WOJCIECH WRZOSEK
Wycinanki (199)
Chronotop
Jedną z kultowych kategorii literaturoznawstwa Michaiła Bachtina jest idea chronotopu[1].
Wszędzie tam, gdzie czytając ją znajdowałem w tekstach rosyjskiego teoretyka kultury, stosowałem ją do myślenia o historiografii. Historiografia to przecież literatura, tyle, że historyczna –zwłaszcza klasyczna historiografia, w tym zwłaszcza biografistyka, to
w dużej mierze strategia powieściowa. Proponuję historykom czytając poniższe fragmenty – i nie tylko te – myśleć – per analogiam – o historii. W efekcie tego, u Bachtina znajdziemy nie mniej, a raczej więcej, niż mniej ujęć metahistorycznych, ponieważ stoi za nimi bachtinowska teoria kultury.
„Proces oswojenia czasu, przestrzeni i pogrążonego w nich człowieka przebiegał w literaturze w sposób skomplikowany i nieciągły. Na kolejnych etapach rozwoju ludzkości oswajane były różne aspekty czasu i przestrzeni, rozwijały się odpowiednie gatunkowe sposoby artystycznego ich wyrazu. Powiązanie wzajemne związków czasowych i przestrzennych wyrażanych artystycznie przez literaturę, nazywać będziemy chronotopem (co w dosłownym tłumaczeniu znaczy „czasoprzestrzeń”). Termin ten stosowany jest w zmatematyzowanym przyrodoznawstwie i jest uprawomocniony na podstawie teorii względności (Einsteina). Dla nas nie jest istotny ten specjalistyczny sens, jaki ma on w teorii względności – użyjemy go tu – w literaturoznawstwie – prawie jak metaforę (prawie, ale nie w pełni); dla nas ważne jest wyrażenie nierozdzielności przestrzeni i czasu (czasu jako czwartego wymiaru przestrzeni). Chronotop pojmujemy jako formalno-merytoryczne pojęcie stosowane w odniesieniu do literatury (nie odnosimy tej kategorii do innych sfer kultury). W literacko-artystycznym chronotopie następuje zlanie się przestrzennych i czasowych cech w usensownioną konkretną całość/jedność. Czas gęstnieje, zacieśnia się, staje się artystycznie dostrzegalnym; przestrzeń intensyfikuje się i włącza się w ruch czasu, fabuły, historii. Własności czasu ujawniają się w przestrzeni, czas nadaje jej miarę i sens. Chronotop literacko-artystyczny charakteryzuje się tym przecinaniem się warstw i łączeniem znaków. Chronotop w literaturze ma istotne znaczenie gatunkowe. Można wprost powiedzieć, że gatunek literacki i jego odmiany zdeterminowane są przez chronotop, a w literaturze wiodącym początkiem chronotopu jest czas. Chronotop jako kategoria formalno-treściowa determinuje (w znacznym stopniu) obraz człowieka w literaturze; obraz ten jest zawsze zasadniczo chronotopowy[2].
Dodatkowym motywem myślenia per analogiam w przypadku historii i klasycznej powieści jest idea czasu, tkwiąca w pojęciu chronotopu. Przypomnijmy – banał i stereotyp – niemal oczywistość: temporalność, to podstawowy żywioł dyskursu i myślenia historycznego. Pamiętajmy, że ojciec historiografii Herodot, to także i ojciec geografii, jak przypominał Jacques Le Goff. Związki geografii z historią to stały motyw dawnej strategii nauczania historii. Kiedy i gdzie oraz kto, to stałe pytania tradycyjnej historii. Czasoprzestrzeń historyczna, Chronotop w historycznym użyciu podtrzymuje domniemanie, że historiografia nie jest dogmatycznym specyfikatorstwem[3].
[1] Wnikliwe analizy kategorii chronotopu w artykule Ulicka D., Kariera chronotopu, „Teksty drugie” 2018 nr 1, s.259-271. Teoretyk literatury, zasłużony tłumacz i wybitny znawca twórczości Bachtina, profesor Ulicka to właściwy adres dla akademickich studiów nad twórczością klasyka europejskiej filozofii kultury.
[2] М. М. Бахтин. Формы времени и хронотопа в романе. Формы времени и хронотопа в романе. Очерки по исторической поетике ФОРМЫ ВРЕМЕНИ И ХРОНОТОПА В РОМАНЕ ОЧЕРКИ ПО ИСТОРИЧЕСКОЙ ПОЭТИКЕ, https://philolog.petrsu.ru/filolog/lit/bahhron.pdf; s. 121 (Процесс освоения в литературе реального исторического времени и пространства и реального исторического человека, раскрывающегося в них, протекал осложненно и прерывисто. Осваивались отдельные стороны времени и пространства, доступные на данной исторической стадии развития человечества, вырабатывались и соответствующие жанровые методы отражения и художественной обработки освоенных сторон реальности. Существенную взаимосвязь временных и пространственных отношений, художественно освоенных в литературе, мы будем называть х р о н о т о п о м (что значит в дословном переводе — «времяпространство»). Термин этот употребляется в математическом естествознании и был введен и обоснован на почве теории относительности (Эйнштейна). Для нас не важен тот специальный смысл, который он имеет в теории относительности, мы перенесем его сюда — в литературоведение — почти как метафору (почти, но не совсем); нам важно выражение в нем неразрывности пространства и времени (время как четвертое измерение пространства). Хронотоп мы понимаем как формально-содержательную категорию литературы (мы не касаемся здесь хронотопа в других сферах культуры) В литературно-художественном хронотопе имеет место слияние пространственных и временных примет в осмысленном и конкретном целом. Время здесь сгущается, уплотняется, становится художественно-зримым; пространство же интенсифицируется, втягивается в движение времени, сюжета, истории. Приметы времени раскрываются в пространстве, и пространство осмысливается и измеряется временем. Этим пересечением рядов и слиянием примет характеризуется художественный хронотоп. Хронотоп в литературе имеет существенное ж а н р о в о е значение. Можно прямо сказать, что жанр и жанровые разновидности определяются именно хронотопом, причем в литературе ведущим началом в хронотопе является время. Хронотоп как формально-содержательная категория определяет (в значительноймере) и образ человека в литературе; этот образ всегда существенно хронотопичен. Ibidem, s. 121
[3] Termin Bachtina. Wrócę do sprawy ze stosownym kontekstem wyjaśniającym.
