WOJCIECH WRZOSEK
Wycinanki (201)
Polyphony novels
Jeden z recenzentów zwrócił mi uwagę na to, że jednemu z bohaterów moich felietonów poświęciłem aż dziewięć odcinków. Czyżby sugerował, że może to zbyt wiele? Wziąłem sobie to – nie wiedzieć czemu – jakoś do serca i wielokrotnie konfrontowałem się z myślą, że tego maksimum nie powinienem przekraczać. Bezskutecznie.
Pojawił się też postulat, aby obok – jak to się zdarza, w języku rosyjskim, zamieszczać – jeśli można – tłumaczenia anglojęzyczne. Mogą być polskie, ale… Powiada korespondent.
To zaskakujące oczekiwanie kryje być może całkiem rozsądną przesłankę. Zdarza się bowiem, że autorzy przekładów na angielski, czy francuski lepiej niż ja amator odnajdują stosowny zwrot, czy termin. Lepiej radzą sobie – zwłaszcza translatorzy zawodowi – dajmy na to z przekładem tekstów Bachtina na angielski czy francuski – niż ja z rosyjskiego – na polski. Bywało nie raz, że zaglądałem do ich przekładów i, o dziwo, znajdowałem cenną podpowiedź jak tłumaczyć na polski.[1]
Recenzja z monografii Bachtina o Dostojewskim pióra Anatolija Łunaczarskiego z 1929 roku wpłynęła na zamianę obozu koncentracyjnego – tj. zesłania na Sołowki na jakie Bachtin był skazany – na nakaz osiedlenia się w Kazachstanie.[2]
Po latach zapomnienia dopiero w 1963 roku opublikowano ponownie pod nieco zmienionym tytułem Problemy poetyki Dostojewskiego.[3] Rozgłos jaki zyskała ta praca w środowiskach humanistów, zwłaszcza poza granicami przyczynił się do poprawy sytuacji życiowej filozofa. Bachtin trafił pod opiekę moskiewskich lekarzy i zamieszkał w stolicy.
Wycinam zasadniczą tezę pracy o poetyce Dostojewskiego. Credo to Bachtin skrupulatnie rozpracowuje w swej monografii. Formułuje ideę o polifoniczności powieści autora Braci Karamazow. W tłumaczeniu polskim znajdujemy ją m.in. w antologii Bachtin. Dialog. Język. Literatura... ibidem, s, 353-354. Oto ten fragment:
Mnogość samodzielnych i niespójnych głosów i świadomości, prawdziwa polifonia równorzędnych głosów istotnie stanowi główną właściwość powieści Dostojewskiego. W dziele jego mamy do czynienia nie z mnóstwem charakterów i losów w całościowym obiektywnym świecie ukazanym przez całościową świadomość autora: występuje tu właśnie mnogość równorzędnych świadomości wraz z ich światami, a wszystkie, zachowując swoją niespójną odrębność, układają się w całość pewnego zdarzenia. Czołowi bohaterowie Dostojewskiego rzeczywiście, z samej koncepcji artysty, są nie tylko przedmiotami słowa autorskiego, ale tez podmiotami własnego słowa posiadającego bezpośrednią ważkość znaczeniową. Dlatego słowo bohatera bynajmniej nie poprzestaje tu na zwykłych funkcjach charakteryzujących i fabularno-pragmatycznych (czyli życiowo-praktycznych motywacjach), jak też nie służy do wyrażenia własnego ideologicznego stanowiska autora (jak na przykład u Byrona). Świadomość bohatera jest tu dana z całą innością świadomości cudzej, ale jednocześnie nie jest urzeczowiona ani podsumowana, nie staje się po prostu obiektem świadomości autorskiej. Pod tym względem obraz bohatera u Dostojewskiego nie jest zwykłym obrazem-obiektem, jak w powieści tradycyjnej.[4]
Dostojewski jest twórcą powieści polifonicznej. Wynalazł on radykalnie nowy gatunek powieściowy. I dlatego twórczość jego nie mieści się w dawnych ramach, nie podlega żadnej z tych konwencji historyczno-literackich, jakie zazwyczaj przykładano do powieści europejskiej. W utworach jego zjawia się bohater, którego głos jest skonstruowany tak jak głos samego autora w powieściach zwykłego typu. Słowo bohatera o sobie i o świecie jest nie mniej ważkie, niż bywa zazwyczaj słowo autorskie; nie podlega ono uprzedmiotowionemu obrazowi bohatera jako jeden z charakteryzujących go środków, ani też nie służy za tubę głosu autorskiego. W ogólnej strukturze utworu ma ono rangę wyjątkowo samodzielną, rozlega się obok słowa autorskiego w sposób szczególny kojarzy się z nim i z równie pełno brzmiącymi głosami innych bohaterów.[5]
W konsekwencji zwykłe fabularno-pragmatyczne więzi natury materialnej czy psychologicznej w świecie Dostojewskiego stają się niewystarczające: przeciez więzi te zakładają już w samej koncepcji autora uprzedmiotowienie bohaterów, a zatem – zestawiają i łączą określone definitywnie postacie w całość świata ujętego homofonicznie, zamiast ukazywać wielość równorzędnych świadomości wraz z ich światami. Zwykła pragmatyka fabularna odgrywa w powieściach Dostojewskiego rolę podrzędną, pełni funkcje inne niż zwykle. Inne też są ostateczne wiązania scalające jego świat powieściowy: główne wydarzenie, przedstawiane w jego powieści, nie poddaje się zwykłej fabularno-pragmatycznej interpretacji.[6]
Dalej: samo nastawienie narracji – niezależnie od tego, czy narratorem jest autor, czy jakaś postać lub ktoś z bohaterów – musi być zupełnie inne niż w powieściach typu homofonicznego. Stanowisko, z którego opisuje się zdarzenia, buduje się obraz, czy daje informację, musi mieć nowy punkt odniesienia wobec tego nowego świata pełno uprawnionych podmiotów, nie obiektów. Narratorskie, obrazotwórcze i informacyjne słowo posiadać odpowiednio nowy stosunek wobec swego przedmiotu.[7]
[1] Można oczywiście nie zaprzątać sobie innymi niż polska wersją językową.
[2] Луначарский А. В., О „многоголосности” Достоевского: По поводу книги M. M. Бахтина „Проблемы творчества Достоевского” (w:) Луначарский А. В. Собр. соч.: В 8 т. М., 1963. Т. 1. С. 157–178. Pierwodruk: Новый мир. 1929. No 10. Октябрь. С. 159–209.; Łunaczarski A., „O wielogłosowości” Dostojewskiego (w związku z książką M. Bachtina pt. Problemy twórczości Dostojewskiego, (w:) Bachtin. Dialog. Język. Literatura, redakcja Eugeniusz Czaplejewicz i Edward Kasperski, PWN, Warszawa 1983, s. 371-393. Tam klasyczne już dzisiaj reakcje na Bachtina w tym słynne J. Kristevy, W. Iwanowa i T. Todorowa…
[3]Бахтин M., Проблемы поэтики Достоевского. — М., 1963; Bachtin wprowadził do pracy liczne uzupełnienia i poprawki. Bachtin M., Problemy poetyki Dostojewskiego, tłum. N. Modzelewska, PIW, Warszawa 1970. Wydań i wznowień kolejnych – jak się powiada – na całym świecie nie sposób zliczyć.
[4] Bachtin M., Problemy poetyki Dostojewskiego, Warszawa 1970, s. 11, (w:) Dialog.Język.Literatura… s. 353; (Множественность самостоятельных и неслиянных голосов и сознаний, подлинная
полифония полноценных голосов действительно является основною особенностью романов Достоевского. Не множество характеров и судеб в едином объективном мире в свете единого авторского сознания развертывается в его произведениях, но именно множественность равноправных сознаний с их мирами сочетается здесь, сохраняя свою неслиянность, в единство некоторого события. Главные герои Достоевского действительно в самом творческом замысле художника не только объекты авторского слова, но и субъекты собственного, непосредственно значащего слова. Слово героя поэтому вовсе не исчерпывается здесь обычными характеристическими и сюжетно#прагматическими функциями, но и не служит выражением собственной идеологической позиции автора (как у Байрона, например). Сознание героя дано как другое, чужое сознание, но в то же время оно не опредмечивается, не закрывается, не становится простым объектом авторского сознания. В этом смысле образ героя у Достоевского – не обычный объектный образ героя в традиционном романе.) https://imwerden.de/pdf/bachtin_poetika_dostoevsky.pdf; 2002, s. 3-4.
[5] Ibidem, s. 253-254 (Достоевский – творец полифонического романа. Он создал существенно новый романный жанр. Поэтому-то его творчество не укладывается ни в какие рамки, не подчиняется ни одной из тех историко-литературных схем, какие мы привыкли прилагать к явлениям европейского романа. В его произведениях появляется герой, голос которого построен так, как строится голос самого автора в романе обычного типа. Слово героя о себе самом и о мире так же полновесно, как обычное авторское слово; оно не подчинено объектному образу героя как одна из его характеристик, но и не служит рупором авторского голоса. Ему принадлежит исключительная самостоятельность в структуре произведения, оно звучит как бы рядом с авторским словом и особым образом сочетается с ним и с полноценными же голосами других героев, ibidem, s. 3-4.
[6] Ibidem, s. 354. (Отсюда следует, что обычные сюжетно-прагматические связи предметного или психологического порядка в мире Достоевского недостаточны: ведь эти связи предполагают объектность, опредмеченность героев в авторском замысле, они связывают и сочетают завершенные образы людей в единстве монологически воспринятого и понятого мира, а не множественность равноправных сознаний с их мирами. Обычная сюжетная прагматика в романах Достоевского играет второстепенную роль и несет особые, а не обычные функции. Последние же скрепы, созидающие единство его романного мира, иного рода; основное событие, раскрываемое его романом, не поддается обычному сюжетно-прагматическому истолкованию), ibidem, s. 13.
[7] Ibidem. (Далее, и самая установка рассказа – все равно, дается ли он от автора или ведется рассказчиком или одним из героев, – должна быть совершенно иной, чем в романах монологического типа. Та позиция, с которой ведется рассказ, строится изображение или дается осведомление, должна быть по#новому ориентирована по отношению к этому новому миру – миру полноправных субъектов, а не объектов. Сказовое, изобразительное и осведомительное слово должны выработать какое-то новое отношение к своему предмету. Ibidem.
